Τα κάλαντα!

Γράφει η Μαρία Γιαννικοπούλου.

«…Και τήν παραμονήν του Αγίου Βασιλείου, το εσπέρας, ισταμένη εις τον εξώστην, ηκούσθη φωνούσα προς τους διερχομένους ομίλους των παίδων – Ελάτε, παιδιά, να τραγ’δήσ’τε!….»
«Καλήν εσπέραν άρχοντες, αν εί- αν είναι ορισμός σας…»¹

Η λέξη «κάλαντα», προέρχεται από τη λατινική «calendae» («καλένδες») , που είναι οι πρώτες μέρες του μήνα. Ειδικότερα, οι καλένδες του Ιανουαρίου για τους Ρωμαίους, ήταν πολύ σημαντικές, γιατί σηματοδοτούσαν τον ερχομό του νέου έτους. Σε κάποιες περιοχές μάλιστα, ο μήνας Ιανουάριος λεγόταν και «Καλαντάρης», εξαιτίας των βυζαντινών «Καλένδων», που ψάλλονταν την παραμονή του Αγίου Βασιλείου. Κάποιοι λαογράφοι, πιστεύουν ότι η ιστορία τους, έχει τις ρίζες της πιο βαθιά στην ιστορία: στην εποχή της αρχαίας Αθήνας. Στις γιορτές των Πυανεψίων² και των Θαργηλίων³ , είχε καθιερωθεί να γυρνούν παιδιά στους αθηναϊκούς δρόμους.

Έξω από το κάθε σπίτι, τα παιδιά έλεγαν διάφορα άσματα, κατάλληλα για την περίσταση και ταυτόχρονα κρεμούσαν στην πόρτα του σπιτιού κλαδί ελιάς ή δάφνης στο οποίο κρεμούσαν άσπρες και κόκκινες κλωστές, μαζί με μερικούς άγουρους καρπούς. Κρατούσαν ομοίωμα καραβιού που παρίστανε τον ερχομό του θεού Διόνυσου, που εκτός των άλλων ήταν και θεός της βλάστησης. Με το συμβολισμό του καραβιού λοιπόν, γίνονταν επίκληση για καρποφορία και καλή σοδειά. Έπειτα, τα παιδιά αμείβονταν από τον νοικοκύρη του σπιτιού. Το έθιμο αυτό, όπως και το τραγούδι ονομαζόταν από τους Αθηναίους «Ειρεσιώνη».

Παρόμοια συνήθεια είχαν και οι Ρωμαίοι, διατηρώντας την ονομασία «calenda» στο Βυζάντιο. Η Εκκλησία όμως, απαγόρευσε το έθιμο αυτό ως ειδωλολατρικό, λόγω της καταγωγής του, με απόφαση της ΣΤ’ Οικουμενικής Συνόδου το 680μ. Χ.. Μάλιστα αποκαλούσε τους «Καλαντιστές», «Μηναγύρτες».

Τα κάλαντα, με την πάροδο των χρόνων, αποκτούν θρησκευτικό περιεχόμενο και έχουν ευχετήριο και εγκωμιαστικό χαρακτήρα, για να ψάλλονται τις παραμονές μεγάλων θρησκευτικών γιορτών. Την παραμονή των Χριστουγέννων, οι καλαντιστές γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και με τη συνοδεία του τριγώνου, της κιθάρας, του ακορντεόν, του τυμπάνου ή και της λύρας, χτυπούν την πόρτα και ρωτούν: « να τα πούμε;» . Αν η απάντηση είναι θετική τραγουδούν: «Καλήν εσπέραν άρχοντες, αν είναι ο ορισμός σας, Χριστού την θείαν Γέννησιν …». Διηγούνται τα περιστατικά της Θείας Γέννησης και τελειώνουν με την ευχή: «Και του χρόνου, χρόνια πολλά». Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ψάλλουν: «Αρχιμηνιά και Αρχή χρονιά…»

Λιγότερο γνωστά είναι τα κάλαντα των Θεοφανείων : «Σήμερα τα Φώτα κι ο Φωτισμός και χαρά μεγάλη και Αγιασμός…»
Φυσικά οι καλαντιστές ζητούν και την αμοιβή τους. Κουλούρια, φρούτα ή γλυκίσματα από την νοικοκυρά παλιότερα, χρήματα κυρίως σήμερα.
Κάλαντα ψάλλονται και την Μεγάλη Παρασκευή. Έχουν κατανυκτικό χαρακτήρα και αναφέρονται στη Σταύρωση. Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής, παιδιά γυρνούν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν το μοιρολόι «Σήμερα μαύρος ουρανός», γνωστό και ως «Μοιρολόι της Παναγίας». Τα Κάλαντα της Μεγάλης Παρασκευής τείνουν σήμερα να εκλείψουν.

Το Σάββατο του Λαζάρου, ψάλλονται τα λεγόμενα «Λαζαρικά», σε διάφορες εκδοχές , που εξιστορούν την «εκ νεκρών έγερση» του Λαζάρου και έχουν χαρμόσυνο χαρακτήρα , γιατί προαναγγέλουν την Ανάσταση του Χριστού. Τα κάλαντα αυτά, τα τραγουδούν κυρίως κορίτσια σχολικής ηλικίας, που αποκαλούνται λαζαρίνες, ή λαζαρίτσες.

Υπάρχουν πολλές παραλλαγές από κάλαντα και ποικίλουν από περιοχή σε περιοχή. Έτσι, έχουμε αστικά κάλαντα και παραδοσιακά ή τοπικά κάλαντα. Ανάλογα με τον τόπο και τις εποχές, τα παιδιά που ψάλλουν τα κάλαντα, κρατούν συνήθως πολύχρωμα φαναράκια, καράβια, σιδερένια τρίγωνα ή ραβδιά στολισμένα με λουλούδια. Σε κάποιες περιοχές συνοδεύονται από μεγάλους, που κρατούν καλάθια για τα φιλέματα και που παίζουν τα όργανα. Στη Βέροια παρασκευάζουν την «κουλούρα» ή «κολλίκι». Στη Μακεδονία την Πρωτοχρονιά, άτομα μεγάλης ηλικίας γυρνούν μεταμφιεσμένα στα σπίτια. Στη Μύκονο τα παιδιά κρατούν στο χέρι τους φαναράκι που το ανάβουν σε εκκλησία του Αγίου Βασιλείου. Στη Μάνη, την παραμονή της πρωτοχρονιάς, κρατούν μια κλάρα ελιάς με καρπό. Σε κάθε σπίτι κόβουν και από ένα κλαδάκι ελιάς και το βάζουν κοντά στο τζάκι για βοήθεια. Τα Ποντιακά Κάλαντα συνοδεύονται από την παραδοσιακή ποντιακή λύρα και τα ψέλνουν μικροί και μεγάλοι, χωρισμένοι σε μικρές ομάδες, κρατώντας ένα στολισμένο καράβι από χαρτόνι.

Στα χριστουγεννιάτικα κάλαντα έχουν καταμετρηθεί περισσότερες από τριάντα παραλλαγές.

*H Μαρία Γιαννικοπούλου, είναι απόφοιτος του Ιονίου Πανεπιστημίου τμήματος Μουσικών Σπουδών.