Γράφει η Σοφία Μεσσήνη.
Κατά τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια, υπάρχει μία αυξανόμενη ενασχόληση με το φαινόμενο της «συνδυασμένης προσοχής», ως ένα κρίσιμο γεγονός στην κοινωνικό-γνωστική ανάπτυξη των παιδιών. Έχει παρατηρηθεί πως παιδιά με διάγνωση αυτισμού ή μαθησιακών δυσκολιών ενδέχεται να παρουσιάσουν μία ιδιαίτερη έκπτωση στις ικανότητες της συνδυασμένης προσοχής.
Η συνδυασμένη προσοχή αφορά στην ταυτόχρονη συνάντηση δύο ή περισσότερων ατόμων στην παρατήρηση ενός ίδιου εξωτερικού αντικειμένου. Έτσι, για να υπάρξει συνδυασμένη προσοχή θα πρέπει δύο τουλάχιστον άτομα να παρατηρήσουν ένα στοιχείο του περιβάλλοντος. Όμως, πολλές φορές πολλά περισσότερα μπορεί να εννοούνται με τον όρο «συνδυασμένη προσοχή». Οι Sigman και Kasari διέκριναν ανάμεσα σε ένα στενό και έναν ευρύ ορισμό της συνδυασμένης προσοχής. Ο στενός ορισμός αναφέρετε απλά στο «να κοιτάς εκεί που κοιτάει κάποιος άλλος». Ο ευρύτερος ορισμός περιλαμβάνει τόσο αυτό που λέγετε «ανταποκριτικές συμπεριφορές» όσο και τον έλεγχο του προσώπου ενός άλλου ατόμου όταν για παράδειγμα κοιτά ένα μωρό που παίζει με κάτι, ή όταν το μωρό έχει πετύχει κάτι. Η «συνδυασμένη προσοχή» περιλαμβάνει την γνώση ότι κάποιος άλλος βλέπει και αισθάνεται κάτι στον οπτικό κόσμο. Οι δύο εμπλεκόμενοι θα πρέπει να παρατηρούν την προσοχή του άλλου στην εξωτερική οντότητα, δηλαδή θα πρέπει να υπάρχει η κατανόηση από κάθε εμπλεκόμενο ότι και ο άλλος συμμετέχοντας-παρατηρητής προσέχει το ίδιο αντικείμενο-εξωτερική οντότητα με τον ίδιο.
Στον αντίποδα της συνδυασμένης προσοχής, ως ικανότητας βασικής και απαραίτητης για την ανάπτυξη άλλων σημαντικών κοινωνικών δεξιοτήτων και κατ’ επέκταση κοινωνικής αλληλεπίδρασης, βρίσκεται το φαινόμενο της υπερεπιλεκτικότητας (overselectivity). Πρόκειται για την τάση του ατόμου να εμφανίζει επιλεκτική προσοχή σε ορισμένα χαρακτηριστικά των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος. Το φαινόμενο της υπερεπιλεκτικότητας τείνει να εμφανίζεται συνήθως σε άτομα με μαθησιακές και νοητικές δυσκολίες και ανεπάρκειες καθώς και με αυτισμό, όμως έρευνες έχουν δείξει ότι υπερεπιλεκτικότητα μπορεί να εμφανιστεί και σε τυπικό πληθυσμό τόσο με την αύξηση της ηλικίας όσο και όταν το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με κάποια διαδικασία που του αποσπά την προσοχή. Το άτομο με υπερεπιλεκτικότητα έχει την τάση να εστιάζει την προσοχή του σε μεμονωμένα χαρακτηριστικά των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος, όπως στο χρώμα ή στο σχήμα, με αποτέλεσμα να τα επεξεργάζεται αποσπασματικά και όχι σφαιρικά. Η αποσπασματική ή υπερεπιλεκτική αυτή επεξεργασία επιτείνει τη δυσκολία που έχει το άτομο να διακρίνει και να αναγνωρίζει αντικείμενα ή σύμβολα και να γενικεύει τις δεξιότητες του με καινούρια ερεθίσματα και σε καινούριες συνθήκες.
Υπάρχουν δύο βασικοί λόγοι μελέτης του φαινομένου της υπερεπιλεκτικότητας: πρώτον, μας προσφέρει μία βαθειά γνώση πάνω στον έλεγχο που ασκούν τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος στη συμπεριφορά μας και δεύτερον, διερευνά το βαθμό στον οποίο εμποδίζει η υπερεπιλεκτικότητα την εμφάνιση ανώτερων και πιο σύνθετων συμπεριφορών. Η υπερεπιλεκτικότητα μπορεί να προκαλέσει πολλά από τα προβλήματα συμπεριφοράς τα οποία παρατηρούνται στον αυτισμό και άλλες αναπτυξιακές διαταραχές. Για παράδειγμα, η κατανόηση του λόγου περιλαμβάνει μία σειρά από απαιτήσεις, όπως το να ακούς τι λέει το άλλο άτομο, να κοιτάς τις κινήσεις των χειλιών του και τις εκφράσεις του προσώπου του κ.α. Υπάρχει η περίπτωση, η υπερεπιλεκτικότητα να κάνει το άτομο να εστιάζει σε ένα μόνο από όλα αυτά τα απαραίτητα στοιχεία, με αποτέλεσμα να καθυστερεί την κατανόηση του λόγου και κατ’ επέκταση την παραγωγή λόγου στο άτομο. Εξαιτίας της σπουδαιότητας του φαινομένου πολλές έρευνες έχουν υλοποιηθεί πάνω σε αυτό τόσο σε τυπικό πληθυσμό όσο και σε άτομα με αυτιστική ή κάποιου άλλου είδους αναπτυξιακή διαταραχή, αλλά τα αποτελέσματα τείνουν να είναι ακόμα αρκετά διφορούμενα όσον αφορά σε αποτελεσματικές παρεμβάσεις.
