του Χρήστου Β. Μασσαλά.
Τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη έχει παρατηρηθεί η εμφάνιση λαϊκιστικών κομμάτων. Οι πολιτικοί αναλυτές έχουν ασχοληθεί με το θέμα και εντοπίζουν τις αιτίες εμφάνισής τους στην ελαχιστοποίηση των διαφορών ανάμεσα στα παραδοσιακά δημοκρατικά κόμματα, στην κεντρώα μετατόπιση των κομμάτων και στη συναίνεση που εκφράστηκε με κυβερνήσεις συνεργασίας.
Είναι γνωστό ότι αυτά τα χρόνια άνθισαν: η διαφθορά, η μετανάστευση, οι χρηματιστηριακές κρίσεις. Σ’ αυτό το περιβάλλον, χαρισματικά άτομα με πολιτικές φιλοδοξίες, δημαγωγοί, μπόρεσαν να αρθρώσουν λόγο για εναλλακτική προοπτική στις κοινωνίες τους. Η λαϊκίστικη στρατηγική τους βασίστηκε στην κατασκευή διαχωριστικής γραμμής, μεταξύ εκείνων που υπερασπίζονται αξίες, δηλαδή των ιδίων που ταυτίζονται με το λαό, και των κομμάτων εξουσίας, των συνδικάτων, των γραφειοκρατών…, που εμποδίζει ένα δημοκρατικό διάλογο για το «κοινό καλό». H στρατηγική αυτή συνεπώς δημιούργησε ένα μέτωπο ανάμεσα στο «λαό» και τις «ελίτ της συναίνεσης». Έτσι τα λαϊκιστικά κόμματα με άξονα το «λαό» προσέφεραν ή και προσφέρουν συλλογικές μορφές ταύτισης.
Στη χώρα μας ο αναγκαίος ανταγωνισμός μεταξύ των κομμάτων εξουσίας δεν είχε εκλείψει, με τη μόνη διαφορά ότι ο ανταγωνισμός αυτός δεν αφορούσε στις διαφορετικές πολιτικές προσεγγίσεις των προβλημάτων της κοινωνίας μας, αλλά περιοριζόταν κυρίως στην αποδυνάμωση του πιθανού αντιπάλου. Οι διαφορές στον τρόπο διακυβέρνησης της χώρας από τα κόμματα που εναλλάχτηκαν στην εξουσία ήταν μικρές, και με τη διαφθορά κοινό τόπο…
Τα κυρίαρχα προβλήματα που σχετίζονται με την υπολειτουργία των θεσμών, την αναξιοκρατία, το νεποτισμό, την υπεροψία των κυβερνώντων, την έλλειψη οράματος για το μέλλον, γέννησαν αμφισβητήσεις και ανυποληψία για τον πολιτικό κόσμο. Η όποια έκφραση και απήχηση του λαϊκισμού στη χώρα μας οφείλεται στη δυνατότητα άρθρωσης από τις ηγεσίες του, με προβληματικό τρόπο, πραγματικών δημοκρατικών αιτημάτων που δεν λαμβάνονται υπόψη ή δεν αντιμετωπίζονται με αποτελεσματικό τρόπο από τα παραδοσιακά κόμματα εξουσίας. Με τη γλώσσα του λαϊκισμού προσφέρουν στο λαό μια κάποια ελπίδα, προσφέρουν την πίστη ότι τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά. Είναι αλήθεια ότι η διακηρυσσόμενη ελπίδα βασίζεται σε προβληματικές προσεγγίσεις που δεν αντέχουν σε επιστημονικές αναλύσεις, αλλά ανακουφίζει τους απελπισμένους. Τα λαϊκιστικά κόμματα λειτουργούν ως «τράπεζες οργής», των οποίων οι καταθέσεις αυξάνονται με την όξυνση των κοινωνικών προβλημάτων, την εντροπία του συστήματος.
Το ζητούμενο στη χώρα μας είναι η λειτουργία της δημοκρατίας, σε περιβάλλον δημοκρατικού ανταγωνισμού και κρίσης. Το έλλειμμα δημοκρατίας ενισχύει την ανάδυση (και επιτυχία) των λαϊκιστικών κομμάτων και αυτό ως συνέπεια της έλλειψης ζωντανής και ειλικρινούς δημοκρατικής αντιπαράθεσης.
Η πολιτική, αντί να λειτουργεί ως πεδίο όπου λαμβάνει χώρα μια αγωνιστική αντιπαράθεση, εκφυλίζεται σε τεχνάσματα των κομμάτων μέσω των ΜΜΕ. Εφόσον δεν υπάρχουν πειστικές πολιτικές προτάσεις για την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων, αυτά προσπαθούν να «πουλήσουν τα προϊόντα τους» με έξυπνες (όχι πάντα) τεχνικές προώθησης και με τη βοήθεια διαφημιστικών πρακτορείων. Το αποτέλεσμα είναι η εντεινόμενη απογοήτευση των πολιτών από την πολιτική και η δραστική πτώση της συμμετοχής τους στις εκλογές.
Το ερώτημα που αναδύεται είναι: πόσος καιρός θα χρειαστεί ακόμη ώστε οι πολίτες να χάσουν τελείως την πίστη τους στη δημοκρατική διαδικασία;
Σε μια χώρα, όπως η δική μας που βρίσκεται σε κρίση, η ευθύνη των δημοκρατικών κομμάτων είναι να εξαλείψουν τα ερείσματα εμφάνισης του λαϊκισμού, να συμφωνήσουν για την άμεση αντιμετώπιση της κρίσης και σε περιβάλλον συγκρουσιακής συναίνεσης να θεμελιώσουν την προοπτική για το μέλλον. Σε μια τέτοια διαδικασία δεν μπορεί παρά να υπάρχει διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σ’ εκείνους που απορρίπτουν εξαρχής τις αξίες αυτές και εκείνους που, ενώ τις αποδέχονται, υπερασπίζονται αντιμαχόμενες ερμηνείες.
Η ανυπαρξία οργανωμένων και λειτουργικών δομών, η προβληματική αφομοίωση της ιδιότητας του πολίτη, το περιεχόμενο του αποκαλούμενου «πολιτικού κόστους», ο τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας των κομμάτων, η μικρή παράδοση δημοκρατικών συγκρούσεων και η προβληματική διαδικασία αναζήτησης της αλήθειας βρίσκουν τη χώρα μας ανοχύρωτη…
Η σημερινή κρίση είναι η ευκαιρία η «πελατειακή» μας δημοκρατία να μετασχηματιστεί σε μια «ουσιαστική» δημοκρατία, όπου ο ανταγωνισμός θα κυριαρχεί, οι πολίτες της θα είναι προσηλωμένοι σε ένα σύνολο κοινών αρχών και η λειτουργία της δεν θα ευνοεί την εμφάνιση πολιτικών δημαγωγών, τραπεζιτών της λαϊκής οργής…
Ο. Καθηγητής Χρήστος Β. Μασσαλάς-π. Πρύτανης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
E–mail: cmasalas@cc.uoi.gr
