Μύρον ἐπί φακῇ

Άρθρο της  Χαράς Παπαδάτου-Γιαννοπούλου.

Ἡ φακῆ, τό σύνηθες αὐτό ταπεινό φαγητό, ἦταν κατ’ ἐξοχήν τό φαγητό τῶν φτωχῶν στήν ἀρχαιότητα. Καλλιεργεῖται ἀπό τό 2000 π. Χ. περίπου.  Ἡ καλλιέργεια τῆς φακῆς ἦταν γνωστή στήν ἀρχαία Αἴγυπτο, ἐνώ οἱ Ἑβραῖοι, οἱ Ἕλληνες καί οἱ Ρωμαῖοι τήν καλλιεργοῦσαν συστηματικά.

Στήν Ἑλλάδα ἡ φακῆ καλλιεργεῖται εὑρέως σχεδόν σέ ὅλα τά διαμερίσματα τῆς χώρας ἀφοῦ προσαρμόζεται σέ πολλούς κλιματικούς τύπους.²  Σύμφωνα μέ τά φυτικά χαρακτηριστικά της, ἡ καλῆς ποιότητας φακῆ, φύεται σέ ὑψόμετρο πάνω ἀπό 700 μέτρα.

Στά ἀρχαία κείμενα ἔχουμε πάρα πολλές ἀναφορές στήν φακῆ. Θά ἀναφερθοῦμε σέ μερικές ἀπό αὐτές: Ὅπως :

• Αἴσωπος(625 π.Χ. -560 π.Χ), Prοverbia1 : «Κἄν εὐτυχήσας τῆς φακῆς μνημόνευε. Κἄν πλούσιος γέγονας καί περίβλεπτος, Πενίας μνημόνευε τῆς σῆς συντρόφου».
  (Δηλαδή: Καί ὅταν εὐτυχήσης νά θυμᾶσαι τήν φακῆ. Καί ὅταν γίνεις πλούσιος καί περίβλεπτος νά θυμᾶσαι τήν πενία τήν σύντροφό σου).

• Ἀριστοφάνης(450 π.Χ.-385π.Χ.), Πλοῦτος 1004 : «ΧΡ. Δῆλον ὅτι τούς τρόπους τις μοχθηρός ἦν. Ἔπειτα πλουτῶν οὐκέθ’ ἥδεται φακῇ· πρό τοῦ δ’ ὑπό πενίας   ἅπαντ’ ἐπήσθιεν».
  (ΔΗΛΑΔΗ: Εἶναι φανερό ὅτι αὐτός (κάποιος γιά τόν ὁποῖο μιλοῦνε) εἶναι μοχθηρός στήν συμπεριφορά του.  Μετά πού πλούτησε δέν τοῦ ἄρεσε ἡ φακῆ. Πρίν πού ἦταν φτωχός ἔτρωγε τά πάντα).

• Στράττις, κωμικός (Τέλος 5ου-ἀρχές 4ου αἰώνα π.Χ.) Fragmenta tit 45-50.1, ΦΟΙΝΙΣΣΑΙ, 1 45: «παραινέσαι δέ σφῷν τι βούλομαι σοφόν· ὅταν φακῆν ἕψητε, μή πιχεῖν μύρον».
  (ΔΗΛΑΔΗ: Θά κάνω μιά σοφή παραίνεση: ὅταν ψήνετε  φακή νά μήν βάζετε μύρον, καρύκευμα-μυρωδικά).

• LIDDELL-SCOTT, τ.γ΄, σελίς 200 : «μύρον ἐπί φακῇ», (δηλαδή τό δαπανᾶν πολύτιμόν τι εἰς εὐτελές πρᾶγμα. (Κικ. πρός Αττ. 1,19).

Ὅλα τά παραπάνω δείχνουν ὅτι ἡ φακῆ ἦταν τόσο εὐτελές φαγητό,  ὥστε ἐθεωρεῖτο, ὅτι δέν ἄξιζε νά τῆς προσθέσει κανείς μῦρο (μυρωδικά-καρυκεύματα), ὅπως σέ ἄλλα φαγητά. Καί ὅτι ἀκόμη ἦταν τό σύμβολο τῆς πενίας.

⁂

Μέ δεδομένα τά παραπάνω, εἶναι πολύ ἐνδιαφέροντα ὁρισμένα λήμματα ἀπό τήν ἀρχαία Ἑλληνική Γραμματεία, πού συνδέουν τό ταπεινό αὐτό φαγητό μέ τόν Ὀδυσσέα. Καί συγκεκριμμένα:

Ὁ ΑΘΗΝΑΙΟΣ (170-230 μ.Χ.) στό ἔργο του Δειπνοσοφιστές γράφει:

«οἶδα δέ καί τήν Ὀδυσσέως τοῦ φρονιμωτάτου καί συνετωτάτου ἀδελφήν Φακῆν καλουμένην, ἥν ἄλλοι τινές Καλλιστώ  ὀνομάζουσιν, ὡς ἱστορεῖν Μνασέαν τόν Πατρέα ἐν τρίτῳ Εὐρωπιακῶν φησιν Λυσίμαχος ἐν τρίτῳ Νόστων Δειπν.4,47,d 3

(ΔΗΛΑΔΗ: Γνωρίζω δέ ὅτι «τήν ἀδελφή τοῦ φρονιμωτάτου και συνετωτάτου Ὀδυσσέα τήν ἔλεγαν Φακῆ, αὐτήν τήν ὁποίαν μερικοί ὀνομάζουν Καλλιστώ, ὅπως  ἱστορεῖ ὁ Λυσίμαχος στό τρίτο βιβλίο τῶν Νόστων του, ὅτι τὀ ἀναφέρει ὁ Μνασέας ὁ Πατρεύς στό τρίτο βιβλίο τῶν  Εὐρωπαϊκῶν του»).

Ἀκόμη ὑπάρχει μιά μαρτυρία γιά τόν ἴδιο τόν Ὀδυσσέα πάλι ἀπό τό ἴδιο ἔργο:

«Πρός ταῦτα ὁ καλός ἡμῶν ἐστιάτωρ Λαρήνσιος καί αὐτός ἔφη:  ὧ ἄνδρες κύνες οἱ …..κατά τήν Στράττιδος τοῦ κωμῳδιοποιοῦ Ἰοκάστην, ἥτις ἐν ταῖς ἐπιγραφομέναις Φοινίσσαις φησίν:

παρενέσαι δέ σφῷν τι βούλομαι σοφόν
ὅταν φακῆν ἔψητε, μή ‘πιχεῖν μύρον
καί Σώπατρος δέ, οὖ τά νῦν μέμνησαι, ἐν Νεκυίᾳ μνημονεύειν οὕτως :
Ἴθακος Ὀδυσσεύς, τοὐπί τῇ φακῇ μύρον,
πάρεστι· θάρσει θυμέ. ⁴   Δειπν.4,51, c ⁵

(ΔΗΛΑΔΗ:  Ἀπαντώντας σ’ αὐτά ὁ καλός ἐστιάτωρ Λαρήνσιος εἶπε: Φίλοι κυνικοί (φιλόσοφοι), κατά τήν Ἰοκάστη τοῦ ποιητοῦ κωμωδιῶν Στράττη, πού στό ἔργο του μέ τίτλο Φοίνισσες λέει:

Θέλω νά σας δώσω κάποια συμβουλή
ὅταν βράζετε φακή, μήν βάζετε πάνω της μύρο ( καρυκεύματα-μυρωδικά).     

Καί ὁ Σώπατρος, πού τόν ἔχεις μνημονεύσει πρίν από λίγο, στήν Νέκυιά του κάνει αὐτή τήν μνεία:

Ὁ Ὀδυσσεύς ἀπ’τήν Ἰθάκη, πάνω στήν φακῆ  ἔβαζε  μύρο . Θάρρος ψυχή μου»).

⁂

Εἶναι γνωστόν ὅτι στήν Λευκάδα παράγεται μιά ξεχωριστῆς ποιότητας φακή, στό ὀροπέδιο τῆς  Ἐγκλουβῆς μέ ὑψόμετρο 740 μ.

Αὐτό πού εἶναι ἰδαίτερα ἐνδιαφέρον εἶναι ὅτι στήν σημερινή Ἰθάκη δέν καλλιεργεῖται καθόλου ἡ φακή. Δέν διαθέτει βέβαια καί τό ἀναγκαῖο ὑψόμετρο μιά καί εἶναι ἕνα μικρό καί χαμηλό νησί.

Τό στοιχεῖο αὐτό ἴσως προσφέρει μιά ἀκόμη ἔνδειξη στήν μεγάλη ἀλυσίδα ἐνδείξεων γιά τόν ἐντοπισμό τῆς ΟΜΗΡΙΚΗΣ ΙΘΑΚΗΣ. Σέ ἕνα νησί πού δέν παράγει τό δημητριακό αὐτό δέν θά μποροῦσε κανείς νά ἔχει μέ τό φαγητό αὐτό μιά ἰδιαίτερη σχέση, ὅπως αὐτή, τῆς ἀδελφῆς τοῦ Ὀδυσσέα ἀλλά καί τοῦ ἰδίου, ἡ ὁποία νά θεωρεῖται τόσο ἀξιόλογη ὥστε νά ἀναφέρεται στά ἀρχαία κείμενα.

Συγκεκριμμένα δέ γιά τόν Ὀδυσσέα ἡ ἀναφορά εἶναι ἰδιαίτερα σημαντική. Διότι βάζει στήν φακή μῦρον, κάτι πού σέ ὅλη τήν ἀρχαιότητα  θεωρούν ὅτι δέν ἀξίζει τόν κόπο.

Μήπως ὁ Ὀδυσσεύς τό κάνει αὐτό λόγω τῆς καλής ποιότητας τῆς φακῆς;  Αὐτό ὅμως γίνεται, ὡς γνωστόν, μόνον στήν Λευκάδα, ὅπου παράγεται ἡ καλλίτερη ποιότητα φακῆς στήν Ἑλλάδα.

Ἀνεξάρτητα πάντως ἀπό τήν ποιότητα, ἡ ἀναφορά δείχνει ὅτι στήν Ὁμηρική Ἰθάκη ὑπήρχε φακῆ καί μάλιστα μέ ἰδιαίτερη προβολή.

Ἐπειδή δέ τόσο ἡ σύνθεση τοῦ ἐδάφους, ὅσο καί ἡ γεωομορφολογία τῶν νησιῶν δέν ἔχει ἀλλάξει ἀπό τότε μέχρι σήμερα, τότε δημιουργεῖται ἕνα σημαντικό πρόβλημα ὡς πρός τήν ταυτοποίηση τοῦ νησιοῦ, μιά καί δέν μπορεῖ ἡ σημερινή Ἰθάκη νά εἶναι ἡ παλαιά, ἀκριβῶς λόγω τῆς ταπηνῆς φακῆς. Στήν σημερινη Ἰθάκη  δέν φύεται φακῆ ἐξ ἀιτίας τοῦ μικροῦ ὑψομέτρου καί γενικότερα τοῦ ἐδάφους της. Ἄρα δέν ἐφύετο ποτέ.

Ἡ Ὁμηρική Ἰθάκη, ὅμως, συνδέεται σύμφωνα μέ τίς παραπάνω ἀρχαῖες πηγές μέ τήν φακῆ.

Ἄρα;  Ὅπερ ἔδει δεῖξαι.

Σημειώσεις

1 Μιά ἐνδιαφέρουσα παρουσίαση τοῦ χωριοῦ, τῆς παραγωγῆς τῆς φακῆς καί ἑνός μνημειώδους τοπίου, τό  ὁποῖο χαρακτηρίζεται ἀπό τίς λίθινες ἡμικυκλικές μορφές τῶν βόλτων, πού ἀμφιθεατρικά ξεδιπλώνονται  στήν πλαγιά τοῦ βουνοῦ, μέ ἕνα ἀλώνι σάν θεατρική σκηνή ὁ κάθε βόλτος μπροστά του, παρουσιάζει στό ἀξιόλογο  βιβλίο της, «ΕΓΚΛΟΥΒΗ ΛΕΥΚΑΔΑΣ:  ἕνα χωριό, μιά ἱστορία», ἡ κ. Ἐλεονώρα Φιώρου, ΑΘΗΝΑΙ 2006.
2  www. hellenica.de /Griechenland /Flora /GR /Faki.html
3  ΑΘΗΝΑΙΟΣ, Ἐκδόσεις  ΚΑΚΤΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1997, ΣΕΛ. 142
4  ΑΘΗΝΑΙΟΣ, Ἐκδόσεις  ΚΑΚΤΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1997,ΣΕΛ.150
5  ΑΘΗΝΑΙΟΣ, Ἐκδόσεις  ΚΑΚΤΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1997,ΣΕΛ.142