Γράφει η Σοφία Μεσσήνη.
Η προσπάθεια του ανθρώπου να κατανοήσει γιατί δρα, σκέφτεται ή αισθάνεται με ένα συγκεκριμένο τρόπο τον χαρακτήριζε από αρχαιοτάτων χρόνων. Ήδη από πολύ μικρή ηλικία, αναρωτιόμαστε συχνά γιατί άλλοτε έχουμε καλή διάθεση και άλλοτε όχι, γιατί κάποιες φορές νιώθουμε άγχος, θυμό ή χαρά, και γιατί διαθέτουμε συγκεκριμένες κλίσεις, απόψεις και προσδοκίες.
Παρόλο που όλοι ενδιαφερόμαστε και καθημερινά προσπαθούμε να βρούμε τις αιτίες που συνοδεύουν τη συμπεριφορά, είτε τη δική μας είτε αυτή των φίλων και γνωστών μας που μας επικαλούνται, δυστυχώς πολλές από τις ερμηνείες μας δεν έχουν πρακτική αποτελεσματικότητα. Οι εξηγήσεις που δίνονται σε καθημερινά ερωτήματα όπως: «αφού σου αρέσει γιατί δεν κάνεις κίνηση;», «γιατί μου λέει ψέματα;» ή «γιατί δεν διαβάζεις;» τείνουν να είναι της μορφής: «γιατί φοβάμαι την απόρριψη», «επειδή είναι ψεύτης» ή «επειδή βαριέμαι». Τέτοιου είδους εξηγήσεις περιγράφουν και αυτές μία συμπεριφορά και όχι τις αιτίες μίας συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, το να πει κάποιος ψέματα αποτελεί μία συμπεριφορά. Το να αποδίδουμε τη συμπεριφορά αυτή στο ότι το άτομο αυτό είναι γενικά ψεύτης, δηλαδή σε μία άλλη συμπεριφορά, μάλλον δεν μας ενδυναμώνει και δεν μας επιτρέπει να βοηθήσουμε το άτομο που λέει ψέματα, αφού αποδώσαμε τη συμπεριφορά του σε μία άλλη πιο γενικευμένη συμπεριφορά και όχι στις αιτίες της.
Όταν παρατηρούμε ότι ένας άνθρωπος συμπεριφέρεται συχνά με έναν τρόπο, επινοούμε συνήθως μία ιδιότητα του ατόμου αυτού και τη θεωρούμε αιτία της συμπεριφοράς του. Ο εξελικτικός βιολόγος Ernst Mayr ονόμασε την τάση μας αυτή ουσιαστικοποίηση. Για παράδειγμα, αν ο φίλος μας (έστω Γιάννης) τείνει να μην ‘’την πέφτει’’ εύκολα σε κοπέλες που του αρέσουν και γενικά δεν παίρνει εύκολα πρωτοβουλίες στις σχέσεις του με το άλλο φύλο, εύκολα συγκαταλέγεται στην κατηγορία του δειλού, ντροπαλού και μάλλον φοβητσιάρη. Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι πέφτοντας σε μία τέτοια ουσιαστικοποίηση δεν αιτιολογούμε πραγματικά τη συμπεριφορά του Γιάννη και πολύ περισσότερο δεν μπορούμε να τον βοηθήσουμε να αλλάξει, εφόσον δεν υπάρχει κάποιο κατάστημα όπου να πωλείται θάρρος, το οποίο θα μπορούσε να αγοράσει για να εξισορροπήσει τη δειλία του.
Για να πάρουμε μία μικρή γεύση του πως τροποποιείται γόνιμα μία προβληματική- μη ωφέλιμη συμπεριφορά ενός ατόμου ή πως ακόμα διαμορφώνεται μία επιθυμητή συμπεριφορά ως τώρα, όμως, ανύπαρκτη στη γκάμα συμπεριφορών ενός ατόμου, οφείλουμε να έχουμε κατά νου πως κάθε συμπεριφορά μας καθορίζεται από τις συνέπειες που είχαν αντίστοιχες, παρόμοιες με αυτή συμπεριφορές στο παρελθόν. Για παράδειγμα, όταν την πρώτη φορά που κλείστηκα έξω από το σπίτι μου κατάφερα να ανοίξω την πόρτα μετά από αρκετό κόπο με ένα μαχαίρι, μάλλον το πρώτο πράγμα που θα επικαλεστώ όταν ξανακλειστώ κάπου έξω θα είναι ένα μαχαίρι, ακριβώς γιατί σε αντίστοιχη κατάσταση στο παρελθόν μου η συμπεριφορά του να χρησιμοποιήσω το μαχαίρι με βοήθησε. Αντίστοιχα, όταν είμαστε έξω και βρέχει τείνουμε να ανοίγουμε την ομπρέλα μας για να διακόψουμε την αρνητική αίσθηση που προκαλεί η βροχή στο σώμα μας. Η συμπεριφορά του ανοίγματος της ομπρέλας εμφανίζεται ακριβώς γιατί αντίστοιχες συμπεριφορές σε παρελθοντικές καταστάσεις βροχής μας βοήθησαν, εφόσον μας εξασφάλισαν το να μην βραχούμε. Μάλιστα, ακόμα και αν δεν έχουμε ομπρέλα και πιάσει μία ξαφνική βροχή θα επικαλεστούμε κάποιο άλλο μέσο για να καλυφθούμε, π.χ. σακούλα, εφημερίδα, το οποίο μας είχε κάπως βοηθήσει στο παρελθόν. Κατ’ επέκταση, αν υποθετικά το άνοιγμα μίας ομπρέλας δεν μας είχε βοηθήσει ποτέ όταν έβρεχε, η συμπεριφορά του «ανοίγω ομπρέλα» δεν θα υπήρχε στη γκάμα συμπεριφορών μας, ακριβώς γιατί θα μας ήταν άχρηστη.
Ας επανέλθουμε λοιπόν στο δειλό φίλο μας Γιάννη. Με βάση τα παραπάνω, η συμπεριφορά του να μην παίρνει πρωτοβουλίες και να φοβάται να ανοιχτεί και να κάνει κάποια κίνηση προς κάποια κοπέλα που του αρέσει είναι γι’ αυτόν σωστή. Κάθε συμπεριφορά που εκδηλώνουμε είναι σωστή για μας, ακριβώς γιατί για να την εκδηλώνουμε σημαίνει ότι στο παρελθόν μας αντίστοιχες συμπεριφορές μας βοήθησαν. Έτσι, κάθε μας συμπεριφορά εξαρτάται από το ιστορικό αλληλεπίδρασής μας με το γύρο μας περιβάλλον. Για να καταλάβουμε και να βοηθήσουμε τον υποθετικό φίλο μας Γιάννη οφείλουμε να μην σπεύσουμε να τον συμπεριλάβουμε στους δειλούς και να τον συμβουλεύουμε να πάψει επιτέλους να ντρέπεται. Η συμπεριφορά του Γιάννη είναι σωστή, ακριβώς γιατί στην μακροπρόθεσμη ως τώρα αλληλεπίδραση του με το περιβάλλον του όσες προσπάθειες έκανε για να πάρει μία πρωτοβουλία, να ξεκινήσει μία νέα γνωριμία ή ακόμα και να για προσεγγίσει μία κοπέλα δεν ευοδώθηκαν ή πολύ περισσότερο τιμωρήθηκαν με ποικίλους τρόπους (π.χ. χλευασμός από φίλους, απόρριψη από κάποια κοπέλα). Κατ’ επέκταση οι δειλές του συμπεριφορές εμφανίζονται ακριβώς γιατί τον προφυλάσσουν και του επιτρέπουν να βρίσκεται σε κατάσταση ηρεμίας και ασφάλειας. Επομένως, ο Γιάννης εμφανίζει συμπεριφορές δειλίας, όχι επειδή είναι δειλός (κάτι που θα έμοιαζε άλλωστε και με το λογοτεχνικό σχήμα της επανάληψης), αλλά επειδή στο παρελθόν του, δηλαδή στο ιστορικό αλληλεπίδρασής του με το περιβάλλον του, αντίστοιχες συμπεριφορές τον βοήθησαν.
Εν κατακλείδι, για να βοηθήσουμε τον φίλο μας μάλλον πρέπει να πάψουμε να τροφοδοτούμε τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές δειλίας, λέγοντας του «πάψε να είσαι δειλός», αλλά να αλλάξουμε τις συνθήκες του περιβάλλοντός οι οποίες καθιέρωσαν αυτές τις προβληματικές συμπεριφορές επιβραβεύοντας τον, για παράδειγμα, κάθε φορά που θα παίρνει μία πρωτοβουλία ή θα κάνει οποιαδήποτε κίνηση προσέγγισης κάπου ατόμου (συμπεριφορές που μάλλον σπάνια θα εμφανίζονται στην αρχή, αλλά όσο επιβραβεύονται θα τείνουν να αυξάνονται, εφόσον θα είναι πλέον ωφέλιμες για τον φίλο μας). Αν νοιώθει ασφαλής και όταν ανοίγεται ή παίρνει πρωτοβουλίες, πράγμα που σημαίνει ότι οι ως τώρα συνθήκες αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον του αλλάζουν ριζικά, θα είναι πλέον άχρηστες για αυτόν οι προβληματικές συμπεριφορές δειλίας.
Όλες οι αρχές καθορισμού συμπεριφοράς που περιγράφηκαν ανήκουν στην σύγχρονη φιλοσοφία του συμπεριφορισμού και της θετικής επιστήμης της συμπεριφοράς, μιας επιστήμης που αναπτύσσεται σήμερα σε πειραματικά εργαστήρια παγκοσμίως, συμπεριλαμβανομένης της χώρας μας. Θεμελιωτής της είναι ο B.F.Skinner (1904-1990) διακεκριμένος ερευνητής, συγγραφέας και καθηγητής ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Harvard. Σε επόμενες αναρτήσεις θα μας δοθεί η ευκαιρία να εξερευνήσουμε περαιτέρω τις αρχές αυτής της επιστήμης της συμπεριφοράς.
