Εκφράσεις αναστάσιμων κειμένων -Στη νεοελληνική μας γλώσσα

Γράφει ο Νίκος Ασπρογέρακας- Φιλόλογος

Λίγα λόγια αρχικά για την εβδομάδα που διανύουμε. Διακαινήσιμος ή Εβδομάδα Διακαινησίμου  ονομάζεται η εβδομάδα που αρχίζει από την Κυριακή του Πάσχα και λήγει την Κυριακή του Θωμά. Η ονομασία της οφείλεται στο ότι κατά τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου προς την  Κυριακή   βαφτίζονταν ομαδικά οι κατηχούμενοι εθνικοί (ειδωλολάτρες) και Εβραίοι, οπότε και άρχιζε η πνευματική ανακαίνισή τους. Σε ένδειξη αυτής της ανακαίνισης και ταυτόχρονα αναγέννησης και «πνευματικής καθαρότητας» οι νεοβαφτισμένοι έφεραν καθ΄όλην αυτή την εβδομάδα λευκά  ενδύματα, εξ ου και αποκαλούνταν “λευκή εβδομάδα“. Ο Ιερός Αυγουστίνος τη χαρακτηρίζει ως εβδομάδα  νεοβαπτισθέντων ή  νεοφωτίστων

Κατά τη Διακαινήσιμο εβδομάδα επιτρέπεται η κατάλυση πάντων. Στην Κωνσταντινούπολη εορταζόταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα και μεγαλοπρέπεια. Ο Αυτοκράτορας καλούσε  νεοφώτιστους καθώς και πτωχούς σε πλούσιο γεύμα και διένεμε πολλά και πλούσια δώρα  σε επίσημες επισκέψεις που διενεργούσε.  Ακόμη απολύονταν από τις φυλακές κατάδικοι για ελαφρά εγκλήματα. Στο κείμενο που ακολουθεί σταχυολογούνται επτά αναστάσιμες εκφράσεις αντλημένες από τροπάρια της Ανάστασης, τον πασχάλιο λόγο του Χρυσοστόμου και το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο.

1. Ανάστα ο Θεός, ανάστα ο Κύριος

Με τη φράση αυτή δηλώνεται μια κατάσταση μεγάλης αναστάτωσης και ταραχής. Ένα παράδειγμα: «Η μικρή πήγε για πρώτη φορά με φίλες της σε μπαράκι, γύρισε το ξημέρωμα και στο σπίτι έγινε ανάστα ο Κύριος».

Η φράση προέρχεται από το τροπάριο της πρώτης ανάστασης, το πρωί του Μ. Σαββάτου «Ανάστα ο Θεός κρίνων την γην ότι συ κατακληρονομήσεις εν πάσι τοις έθνεσι», το οποίο είναι ακριβής επανάληψη του 8^ου στίχου του 81^ου ψαλμού του Δαυίδ.  Αποτελεί μια πρόσκληση προς το νεκρό Κύριο να αναστηθεί και να απονείμει δικαιοσύνη. Ταυτόχρονα με την ψαλμωδία αυτή ο ιερέας σκορπίζει φύλλα δάφνης, οι πιστοί χτυπούν τα στασίδια, τις καμπάνες και οι μοναχοί τα τάλαντα.  Στη Λευκάδα, το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, η Φιλαρμονική παίζει στους δρόμους της πόλης χαρούμενους σκοπούς, ενώ οι νοικοκυρές πετούν και σπάζουν έξω από τα σπίτια τους διάφορα πήλινα αγγεία.

     2. Ζωήν χαρισάμενος

Η χρήση αυτής της φράσης με το νόημα που της δίνουμε σήμερα προέκυψε από μια μεγάλη παρανόηση. Ας δούμε πρώτα την προέλευσή της. Αντλήθηκε από το τέλος του πασίγνωστου τροπαρίου ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ, όπου ο Αναστάς Κύριος «και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος», δηλαδή χάρισε τη ζωή στους ευρισκόμενους στα μνήματα, στους νεκρούς.

Εμείς αλλάξαμε το γένος της μετοχής και φτιάξαμε τη φράση ζωή χαρισάμενη, που τη σηματοδοτούμε ως ζωή γεμάτη χαρά, ευτυχισμένη. Φέρνω ως παράδειγμα τη λαϊκή παροιμία: «Γαϊδουρινό το πρόσωπο, ζωή χαρισάμενη (χαριτωμένη)». ΄Οσο πιο αναίσθητος και αγενής είναι κάποιος, τόσο περισσότερο καλοπερνάει.

    3. Μη μου άπτου

Μη με αγγίζεις. Το άπτου είναι προστακτική μέσης φωνής του ρήματος άπτω- άπτομαι. Ομόρριζα τα αφή, απτός, ανάπτω, αναπτήρας, έξαψη, άναμμα, αψίδα κ.α. Χαρακτηρίζουμε με τη φράση αυτή ένα πρόσωπο που είναι υπερβολικά ευαίσθητο ψυχικά αλλά και σωματικά, έναν άνθρωπο λεπτεπίλεπτο και εύθικτο, που προσβάλλεται και παρεξηγείται εύκολα. Παράδειγμα: «Δε γνώριζε πως δεν είχε παιδιά και δε θα μπορούσε να αποκτήσει ποτέ και τη ρώτησε τι κάνουν τα παιδιά της. Εκείνη δάκρυσε. Πού να γνωρίζει ότι η φίλη μου ήταν μη μου άπτου»!! Προέρχεται από το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο (Κ, 17), όπου ο Χριστός απευθύνεται μετά την ανάστασή του στη Μαρία τη Μαγδαληνή. Ας δούμε το σχετικό χωρίο: «λέγει αὐτῇ ὁ Ἰησοῦς· Μαρία. στραφεῖσα ἐκείνη λέγει αὐτῷ· ραββουνί, ό λέγεται διδάσκαλε. λέγει αὐτῇ ὁ Ἰησοῦς· Μή μου ἅπτου· οὔπω γὰρ ἀναβέβηκα πρὸς τὸν πατέρα μου». Οι πατέρες της εκκλησίας δίνουν στη φράση του Χριστού μη μου άπτου όχι την έννοια του μη με αγγίζεις αλλά την ερμηνεύουν ως πρόθεσή του να δημιουργήσει μιαν απόσταση που δεν επιτρέπει την εκδήλωση οικειότητας. Δεν το κάνει αυτό ,λένε, επειδή αμφισβητεί την αγαθή  προαίρεση της Μαρίας ή τη βαθιά αγάπη της, αλλά για να της καταστήσει σαφές ότι δεν έχει μπροστά της απλώς ένα «ραββουνί», ένα σοφό διδάσκαλο, αλλά τον σαρκωθέντα και αναστάντα εκ νεκρών Υιό και Λόγο του Θεού.

      4. Xαράς ευαγγέλια

Λέγεται όταν  ανακοινώνεται αιφνίδια ένα πολύ ευχάριστο γεγονός. Παράδειγμα: «Χαράς ευαγγέλια για τους απλήρωτους επί τρίμηνο παίκτες του Παναθηναϊκού. Είδαν το χρώμα του χρήματος».(enikos.gr 17-5-2020).  Η φράση έχει ληφθεί από τα στιχηρά του Πάσχα, του όρθρου της ανάστασης. Στο τροπάριο αυτό ανακοινώνεται στις πιστές στο Χριστό γυναίκες το χαρμόσυνο άγγελμα της ανάστασής Του και προτρέπονται  να μεταδώσουν το γεγονός στη Σιών, τον ψηλότερο λόφο της Ιερουσαλήμ: «και τη Σιών είπατε δέχου παρ΄ ημών χαράς ευαγγέλια της Αναστάσεως Χριστού. Τέρπου, χόρευε και αγάλλου Ιερουσαλήμ».

       5. Nηστεύσαντες και μη νηστεύσαντες

Η φράση χρησιμοποιείται για να δηλωθεί η κοινή συμμετοχή και συνύπαρξη στην τελική προσπάθεια μιας δράσης, μιας εκδήλωσης, ανεξάρτητα από  προηγούμενη στάση  των συμμετεχόντων σ΄ αυτήν, που πολλές φορές είναι και αντιθετική. Παράδειγμα από περιοδικό οινοποιίας:

«Ο “Δίδυμος” είναι ένα κόκκινο κρασί φτιαγμένο από τα καλύτερα χαρμάνια των ελληνικών αμπελιών, και πίνεται στην υγεία των παιδιών που κυοφορούνται μαζί και γεννιούνται κατά την ίδια γέννα από την ίδια μητέρα, δηλαδή των διδύμων. Το φτιάχνουν οι Έλληνες διδυμότεκνοι οινοποιοί προς τιμήν των παιδιών τους. Στην τελευταία συνέλευσή τους οι οργανωτές αποφάσισαν να υπάρξει στις μελλοντικές συναντήσεις τους θέση για όλους: μονότεκνους, διδυμότεκνους, τρίτεκνους και πολύτεκνους. Για νηστεύσαντες και μη νηστεύσαντες».

Η φράση προέρχεται από  τον κατηχητικό λόγο (ή Πασχάλιο λόγο ή ιερατικόν) του Ι. Χρυσοστόμου, που ακούγεται στο τέλος  του όρθρου ή της λειτουργίας της Ανάστασης. «Οὐκοῦν εἰσέλθετε πάντες εἰς τήν χαράν τοῦ Κυρίου ὑμῶν˙ καί πρῶτοι καί δεύτεροι τόν μισθόν ἀπολαύετε. Πλούσιοι καί πένητες μετ’ ἀλλήλων χορεύσατε˙ ἐγκρατεῖς καί ράθυμοι τήν ἡμέραν τιμήσατε˙ νηστεύσαντες καί μή νηστεύσαντες, εὐφράνθητε σήμερον. Ἡ τράπεζα γέμει, τρυφήσατε πάντες. Ὁ μόσχος πολύς, μηδείς ἐξέλθη πεινῶν» (δυστυχώς αποχωρούμε όλοι μετά το Χριστός Ανέστη και δεν τον ακούμε).

Ένα σάλπισμα που καλεί όλους, είτε νήστεψαν είτε δεν νήστεψαν, είτε προσήλθαν έγκαιρα, είτε προσήλθαν καθυστερημένα, είτε προετοιμάστηκαν είτε όχι, είτε εργάστηκαν είτε έμειναν πίσω. Καλεί όλους, θα έλεγα, χωρίς ίχνος διάκρισης στον κοινό εορτασμό της Ανάστασης. Σπάνια  επίδειξη ανοχής εκ μέρους της Εκκλησίας,  ένα  μήνυμα θεμελιωτικής ισότητας.

      6. Κεκλεισμένων των θυρών

Με κλειστές τις πόρτες, χωρίς την παρουσία κοινού. Πασίγνωστη φράση που αναφέρεται στις δίκες , σε συμβούλια πολιτικών, ποδοσφαιρικές συναντήσεις. Την ακούμε συχνά στην περίοδο του covid-19 για τις εκκλησίες μας.  Παράδειγμα:  «Στο “Δικέφαλο του Βορρά” επιβλήθηκε ποινή αποκλεισμού της έδρας του για δύο αγωνιστικές, που σημαίνει ότι το κυριακάτικο (11/3) ντέρμπι κορυφής με την ΑΕΚ θα διεξαχθεί κεκλεισμένων των θυρών»(από αθλητική εφημερίδα της 10-3-2019).

Η φράση από το κατά Ιωάννην ( Κ’, 19) ευαγγέλιο της Κυριακής του Θωμά: «Ούσης ούν οψίας τη ημέρα εκείνη τη μια σαββάτων, και των θυρών κεκλεισμένων όπου ήσαν οι μαθηταί συνηγμένοι διά τον φόβον των Ιουδαίων, ήλθεν ο Ιησούς και έστη εις το μέσον, και λέγει αυτοίς». Τέλος με τον τίτλο αυτό είναι γνωστό και το έργο του Ζαν Πωλ Σάρτρ.

     7. Εις τον τύπον των ήλων

Στο αποτύπωμα, στο σημάδι των καρφιών.(λάθος το επί τον τύπον). Ήλος= καρφί. Χρησιμοποιούμε τη φράση για να δηλώσουμε ότι θέλουμε μια απτή, μια χειροπιαστή απόδειξη για να πειστούμε στα λεγόμενα του συνομιλητή μας.  Παράδειγμα:  «Δε θα σας πιστέψω κύριε υπουργέ μου. .Αν δε βάλω το δάκτυλό μου εις τον τύπον των ήλων. Ήταν τόσα τα ψέματα και τα λάθη μέχρι σήμερα, που γίναμε όλοι Θωμάδες» (επιστολή του Εφόρου Αρχαιοτήτων Χανίων προς τον κ. Σταθάκη-E-eparxies 15-4-2020).

Σε μια άλλη περίπτωση όμως, σημαίνει ότι αγγίζω πραγματικά, στην ουσία, ένα πρόβλημα. Παράδειγμα από την εφημερίδα ΣΗΜΕΡΙΝΗ της 4-4-2018: «Έχω την άποψη ότι, με τις διαστάσεις που έχει πάρει το bullying, έπαινος μάλλον και σεβασμός ανήκει σ’ εκείνους τους εκπαιδευτικούς που τολμούν και θέτουν τον δάκτυλον εις τον τύπον των ήλων και αγωνίζονται μαζί με γονείς και μαθητές να εκριζώσουν ή έστω να περιορίσουν αυτή την κατάρα που μαστίζει τα σχολεία μας».

Η φράση προήλθε από το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο (Κ 24-25) της Κυριακής του Θωμά. «Θωμᾶς δὲ εἷς ἐκ τῶν δώδεκα ὁ λεγόμενος Δίδυμος, οὐκ ἦν μετ’ αὐτῶν ὅτε ἦλθεν ὁ Ἰησοῦς. ἔλεγον οὖν αὐτῷ οἱ ἄλλοι μαθηταί· Ἑωράκαμεν τὸν Κύριον. ὁ δὲ εἶπεν αὐτοῖς· Ἐὰν μὴ ἴδω ἐν ταῖς χερσὶν αὐτοῦ τὸν τύπον τῶν ἥλων, καὶ βάλω τὸν δάκτυλόν μου εἰς τὸν τύπον τῶν ἥλων, καὶ βάλω τὴν χεῖρά μου εἰς τὴν πλευρὰν αὐτοῦ, οὐ μὴ πιστεύσω».