Γράφει ο Dott. Άγγελος Ι. Μάλφας
Ιδεολογικό πλαίσιο
Το ιδεολογικό πλαίσιο της Φιλικής είναι το αποτέλεσμα όσμωσης κάποιων πολιτικών ιδεολογικών ρευμάτων και φιλοσοφικών σκέψεων, τα οποία υπό το πρίσμα του Διαφωτισμού – ο οποίος πρέσβευε τόσο την απαλλαγή από τις προλήψεις, όσο και την επικράτηση του ορθού λόγου – επέδρασαν καθοριστικά πάνω στη διαμόρφωση των στόχων που η ίδια η μυστική Εταιρεία έθεσε σαν θεμελιώδη προϋπόθεσή της. Με σημείο αναφοράς και προέλευσης τη γαλλική επανάσταση, και με φορέα τους ναπολεόντιους πολέμους, οι πολιτικές αρχές για τη δημιουργία συντάγματος (με βάση το φυσικό δίκαιο), η ύπαρξη ατομικών ελευθεριών, η ισότητα (ισοκρατία) και η αδελφότητα μεταξύ των ανθρώπων, εισχώρησαν και διατηρήθηκαν σε όλα τα αστικά κέντρα προκαλώντας κοινωνικούς και ιδεολογικούς αναβρασμούς σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο· αναπόφευκτα υπό την επίδραση αυτή βρέθηκαν και οι Έλληνες της διασποράς. Ιδιαίτερα καθοριστική υπήρξε και η εξάπλωση της ιδέας του Έθνους, ήδη από τον XVIII αιώνα, όπου φτάνοντας στις αρχές του επομένου να θεωρείται ως έννοια η αναπόφευκτη μοίρα όλων των ευρωπαϊκών λαών· σαν θεμελιώδης προσδιοριστική αρχή βασιζόταν στην ενοποίηση και την ύπαρξη συλλογικών δεσμών μέσα σε έναν λαό, εκφραζόμενη συν τω χρόνω κατά της θέλησης και των προσταγμάτων του ενός (Ηγεμόνας, Μονάρχης). Σημαντικά κέντρα του Διαφωτισμού στην Ευρώπη υπήρξαν πόλεις που όμως η Φιλική Εταιρεία δεν έδρασε, αλλ’εντούτοις η εγκόλπωση όλων αυτών των ιδεολογικών ταλαντώσεων επιρρέασαν καθοριστικά το ιδεολογικό της υπόβαθρο κατά τη διάρκεια του σχηματισμού της (συνετέλεσε ακόμη και η επαφή φιλικών με τους εκεί Έλληνες της διασποράς): σημαντικές πόλεις ήταν το Παρίση που δέσποζε η παρουσία του Αδαμαντίου Κοραή, η Βιέννη όπου εκεί έδρασε ο Ρήγας Φεραιος και ο αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής – πόλη εις την οποία ο μυστικός εταιρισμός εξαπλωνόταν όλο και περισσότερο υποστηρίζοντας εις βάρος της αψβουργικής μοναρχίας τις διάφορες δημοκρατικές ιδέες: χαρακτηριστική είναι στον αντίποδα η έντονη από την πλευρά του κράτους λογοκρισία και η δράση των μυστικών υπηρεσιών και κατασκόπων σε μια προσπάθεια εξάρθρωσης τέτοιων συνωμοτικών πυρήνων και ομάδων, που συνήθιζαν να κάνουν τις μυστικές τους συζητήσεις στα διάφορα καφενεία της πόλης –, η Πίζα και γενικά όλες οι μεγάλες ιταλικές πόλεις (Βενετία, Τεργέστη, Λιβόρνο κ.ο.κ) –στο πανεπιστήμιό της (ένα από τα αρχαιότερα) συντηρούνταν ένα ισχυρότατο φιλελεύθερο και δημοκρατικό κλίμα ενώ υπήρχε κι ένας πολύ μεγάλος αριθμός ελλήνων φοιτητών, επιτρέποντας στους φιλικούς να τη θεωρούν ένα πολύ σημαντικό κέντρο δρασης –, η Μόσχα, κ.α. Θεμελιώδους σημασίας ιδεολογικοί προάγγελοι που επιζητούσαν την άμεση μεταβολή του Γένους από υπόδουλο σε ελεύθερο αμιγώς με επαναστατικό τρόπο, επιδρώντας ριζικά πάνω στη σκέψη των φιλικών, ήταν ο Ρήγας Φεραίος (Βιέννη) και ο ανώνυμος συγγραφέας (Ιταλία) της Ελληνικής Νομαρχίας, επιρρεασμένοι αμφότεροι από τις προκληθείσες πολιτικές ανακατατάξεις που επέφερε η γαλλική επανάσταση – ο Ρήγας υπό την επίδραση του γαλλικού συντάγματος του 1793, αν και μερικώς αποκλίνων συνέταξε έναν χάρτη για τα δικαιώματα του ατόμου, ενώ η Ελληνική Νομαρχία γραμμένη υπό την επίδραση της σκέψης του Φεραίου το 1806 (το περιεχόμενό της θεωρείται χαρακτηριστικό δείγμα του ελληνικού Διαφωτισμού) ήταν ένα επαναστατικό φυλλάδιο παρότρυνσης για καθολικό ξεσηκωμό του Έθνους των Ελλήνων, ακόμη κι εκείνων της διασποράς· έντονη είναι η κριτική που ασκούσε εναντίον των κληρικών και Προκρίτων, οι οποίοι ήταν μέσα στη διαφθορά. Με σημείο αναφοράς τα ανωτέρω στους κόλπους της οργάνωσης διαμορφώθηκαν ιδέες γύρω από την εθνική συνείδηση, οι οποίες μεταλαμπαδεύτηκαν στους απανταχού Έλληνες πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της επανάστασης, δίνοντάς τους την αίσθηση ότι αποτελούν μέρος μίας ενιαίας και ξεχωριστής οντότητας, κάτι που θα επιτυγχανόταν μόνο μέσα από την εκπλήρωση ενός κοινού σκοπού.
Κοινωνική διαστρωμάτωση των μελών, οικονομικές δραστηριότητες και γεωγραφική εξάπλωση
Τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας προήρχοντο μέσα από μία πολυεπίπεδη κοινωνική διαστρωμάτωση – κάτι που αντικατοπτριζόταν αναλόγως και στην ταξινόμησή τους εντός της ιεραρχικής κλίμακας στις τάξης των φιλικών – εις την οποία η κάθετη τοποθέτηση του εκάστοτε μέρους σύνθεσής της ορίζονταν είτε με βάση την επαγκελματική ιδιότητα του κάθε ατόμου ξεχωριστά, είτε έχοντας σαν σημείο αναφοράς την τάξη στην οποία αυτό ανήκε. Κατά τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας διακρίνεται μία επικέντρωση μελών στα πλαίσια αρχικά του αστικού αποκλειστικά περιβάλλοντος μέχρι περίπου και τα έτη 1818 – 1819, πριν δηλαδή η οργάνωση αρχίσει να δέχεται στους κόλπους της ευρύτερα κοινωνικά στρώματα προερχόμενα από τον ημιαστικό χώρο ή εκείνον της υπαίθρου: χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας αστικής προέλευσης είναι οι Ηγεμονίες όπου διακρίνονταν μέλη ως επί τω πλείστον από την εμπορική τάξη (έμποροι όπως και εμπορικοί υπάλληλοι), λόγιοι, γιατροί, φοιτητές και δάσκαλοι, ή ακόμη στρατιωτικοί και διάφοροι κρατικοί αξιωματούχοι, ενώ αργότερα, πέρα δηλαδή των αστικών κέντρων, άρχισαν να εισέρχονται και άτομα από την περιφέρεια (ύπαιθρος) όπως ήταν για παράδειγμα οι Πρόκριτοι της Πελοποννήσου· άξιο αναφοράς είναι ότι η ετερόκλητη αυτή συνάθροιση μελών με διαφορετικές κοινωνικές καταβολές, προκάλεσε κάποια στιγμή ένα βαθύτατο ιδεολογικό και αντιληπτικό χάσμα πανω στην αντιμετώπιση διαφόρων καταστάσεων μεταξύ αστών και ατόμων που εκπροσωπούσαν κυρίως την παράδοση της υπαίθρου (π.χ. Πρόκριτοι).
Για να μπορέσει εντούτοις να επιτευχθεί η εξάπλωση της Εταιρείας ήταν αρχικά απαραίτητη η δημιουργία και ανάπτυξη κάποιας σημαντικής οικονομικής βάσης, ένα δηλαδή εταιρικό κεφάλαιο με τ’οποίο η Φιλική θα μπορούσε να διαχειριστεί όλες τις λειτουργικές της ανάγκες. Σαν πρώτο μέτρο ήταν η καταβολή εισφορών από τους νεοεισερχόμενους εταίρους, ή από τα ιδιωτικά κεφάλαια των ευπόρων μελών (όπως ήταν ο Παναγιώτης Σέκερης). Η οικονομική φυσικά κάλυψη αυτών των αναγκών μπορούσε να υλοποιηθεί όπως πίστευε ο Σκουφάς μονάχα με τη συνδρομή της εμπορικής τάξης, μιας και πολλοί εκ των εμπόρων δραστηριοποιούντο επ αγαθώ του Έθνους με σημαντικές οικονομικές εισφορές με σκοπό την ίδρυση σχολείων, σαν αρωγοί απέναντι σε φτωχούς σπουδαστές ή ακόμη και την έκδοση βιβλίων. Ένεκα τούτου οι άνθρωποι του πνεύματος άρχισαν να χρησιμοποιούνται από την Αρχή σαν ένας έμμεσος μοχλός πίεσης προς την εμπορική τάξη, για οικονομική αρρωγή υπέρ του αγώνος. Τα χρήματα συγκεντρώνονταν στο ‘’κιβώτιο του ελέους’’ με έδρα την Κωνσταντινούπολη (υπήρξε έδρα της Φιλικής και κέντρο δραστηριοτήτων αυτής από το 1818) – αργότερα θα αποτελέσει μέρος της αντίστοιχης ‘’κεντρικής εθνικής κάσσας’’του Αλέξανδρου Υψηλάντη, η οποία συστήθηκε κι ενισχύθηκε με τη συμβολή του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄: υπήρξε γνώστης της ύπαρξης της Εταιρείας, ενθάρυνε τις δραστηριότητές της, ενώ υποστήριζε ότι η επανάσταση θα έπρεπε να αρχίσει από την Πελοπόννησο – όπου εν συνεχεία ένα μέρος αυτών δινόταν στους οικονομικά αδύναμους, και το άλλο μέρος φυλασσόταν για τη στιγμή του ξεσηκωμού: <<σημαντική επίδραση πάνω σε αυτόν τον σκοπό, δηλαδή στη βοήθεια των οικονομικά ασθενέστερων, είχε η φιλάνθρωπος Φιλόμουσος Εταιρεία η οποία είχε σαν στόχο πέρα από τη βοήθεια των πτωχών, τη διάδοση του ελληνικού πνεύματος, την οικονομική βοήθεια προς σπουδαστές, καθώς και την εθνική αναγέννηση – ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1813, με αδελφή εταιρεία εκείνη της Βιέννης (1814), όπου μεταξύ των επιφανέστερων μελών της ήταν ο Ανθιμος Γαζής, ο Ιωάννης Καποδίστριας, η πριγκίπισσα Καρολίνα της Ουαλλίας, το ρωσικό αυτοκρατορικό ζεύγος και πλήθος ρώσων ευγενών· ως φαίνεται από ιστορικές πηγές υπήρξε προσπάθεια από τη Φιλική Εταιρεία για διείσδηση στη Φιλόμουσο, με απώτερο σκοπό τον έλεγχο των Εφορειών και του συνόλου αυτής γενικότερα>>.
Η γεωγραφική εξάπλωση της Εταιρείας κινείτο αρχικά από τη μέρα της ιδρύσεώς της με βάση στα σημαντικότερα κέντρα του νεοελληνικού Διαφωτισμού στη νοτιοανατολική Ευρώπη, που βρίσκονταν κυρίως εντός της περιφέρειας των Ηγεμονιών, εκεί δηλαδή όπου ήκμαζε η ελληνική διασπορά – η Οδησσός, το Ισμαήλι τ’οποίο ο Ρήγας Φεραίος στον Θούριό του το θεωρούσε σημείο στρατηγικής σημασίας, το Ιάσιο κ.α. υπήρξαν τέτοια κέντρα διάδοσης των ιδεών της Εταιρείας, έχοντας για επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη καθώς εκεί την άνοιξη του 1818, στην πρωτεύουσα της καταπίεσης και του τουρκικού δεσποτισμού, μεταφέρθηκε η έδρα των φιλικών εταίρων. Έχοντας η Εταιρεία αναπτύξει πλέον ένα διευρυμένο γεωγραφικά δίκτυο πάνω στα ίχνη του Διαφωτισμού σε ολόκληρο σχεδόν τον βαλκανικό χώρο, σταδιακά αρχίζει η επέκταση των δικτύων αυτής με κατηχήσεις και μυήσεις μελών στον κυρίως ελλαδικό χώρο αλλά και σε μεγάλο μέρος των Βαλκανίων, κάτι που συντελέσθη από το 1818 με την ενεργοποίηση του συστήματος των δώδεκα Αποστόλων: η κατάρτιση του πίνακα δράσης αυτών συνετάχθη υπό του Νικολάου Σκουφά περιλαμβάνοντας τις Ηγεμονίες (τέσσερις) – από τα καταγεγραμένα μέλη της Φιλικής στις περιοχές αυτές, φαίνεται στην πλειοψηφία τους να είχαν καταγωγή από την Ήπειρο (κυρίως γιαννιώτες)· οι ηπειρώτες είχαν αναπτύξει ακόμη σημαντικότατες εμπορικές δραστηριότητες και σε πολλές μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις – , τη Σερβία – όπου ο Γεώργιος Ολύμπιος μαζί με τον Καραγεώργη έθεσαν τις βάσεις δίνοντας όρκο φιλίας ανάμεσα στα δύο έθνη με σκοπό την αντιμετώπιση του κοινού τους εχθρού –, τη Βεσσαραβία (δύο), τη Βουλγαρία (τρείς), τη Μακεδονία και τη Θράκη. Ξεχωριστή όμως ήταν η περίπτωση για τα νησιά, την Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα όταν τρείς οπλαρχηγοί από την Πελοπόννησο βρέθηκαν ΄΄συμπτωματικά΄΄ στην Οδησσό ένα χρόνο νωρίτερα (1817) οι οποίοι μυούμενοι και κατηχούμενοι εν συνεχεία από τους ιδρυτές της οργάνωσης, ανέλαβαν αργότερα με συνεχείς μυήσεις τη διάδοση του δικτύου της σε αυτές τις περιοχές της κυρίως Ελλάδος – αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι η Στερεά Ελλάδα καθυτέρησε αρκετά στο να κατηχηθεί από φιλικούς και να αναπτυχθεί εκεί το δίκτυο της Εταιρείας λόγω , κι όπως ο Σπυρίδων Τρικούπης αναφέρει, του μεγάλου φόβου που υπήρχε απέναντι στο πρόσωπο του Αλή Πασά. Σε ότι έχει να κάνει με την περίπτωση των Επτανήσων όπου εκεί οι ιδέες του Διαφωτισμού ήδη από τον XVIII αιώνα είχαν εξαπλωθεί από ερχόμενους από την Ευρώπη δασκάλους – με εξέχουσα προσωπικότητα τον εις τη Ζάκυνθο δρώντα, ιερομόναχο Αντώνιο Κατήφορο –, όπως επίσης φορέας των συγκεκριμένων φιλελεύθερων και δημοκρατικών ιδεών υπήρξε η εκεί γαλλική κατοχή. Αν και τα μέλη της Φιλικής ήταν ολιγάριθμα από το 1818 άρχισαν με ταχύς ρυθμούς να αυξάνονται, συνεπικουρώντας σε αυτήν την αριθμητική μεταβολή οι τεκτονικές στοές οι οποίες είχαν ήδη σχηματίσει ένα ευρύτατο δίκτυο σε όλα τα νησιά του Ιονίου. Τα εκεί ηγετικά μέλη της Εταιρείας ανήκαν παράλληλα και σε μασονικές στοές ή άλλες ελάσσονες μυστικές εταιρείες (μιας και οι τεκτονικές στοές ήταν πολυπληθέστερες) όπου μέσα από εκεί αντλούσαν πολλές φορές μέλη, ενώ ταυτόχρονα οι φιλικοί μέσα σε αυτές έβρισκαν κάποιου είδους προστασία απέναντι στις διάφορες έρευνες που διεξήγαγε ανά καιρούς η βρετανική διοίκηση σε όλα τα Επτάνησα υποπτευόμενη τέτοιου είδους συνομωτική δράση (οι Βρετανοί είχαν εν τω μεταξύ διαδεχθεί τους Γάλλους στη διοίκηση των νησιών) – μεγάλο ρόλο πάνω στη συγκάληψη των φιλικών είχε π. χ. στη Ζάκυνθο κατά τη διάρκεια του έτους 1820 ο κόμης Διονύσιος Ρώμας, ο οποίος είχε μυηθεί στη Φιλική τον Απριλίο του 1819, διαφυλάσσοντας και κρατώντας ακέραια έγγραφα της οργάνωσης μιας και με την ιδιότητα του τέκτονα και το αξίωμα του Μεγάλου Διδασκάλου που κατείχε, κατάφερε σε συνδυασμό με την υψηλή κοινωνική του θέση να επιτύχει την προστασία αυτών· ο κόμης αναμίχθηκε στην ίδρυση και διαχείρηση στοών σε όλα τα Επτάνησα όπως για παράδειγμα η στοά η Fenice Risorta (1815) στη Ζάκυνθο με πολλά μέλη της να είναι φιλικοί, ή επίσης τη στοά Filogenia (1810) στην Κέρκυρα που ήταν η μετονομασία της αφυπνισθείσης στοάς Beneficenza (1782).
συνεχίζεται…
