Δωδεκαήμερο – Παραδόσεις και λαϊκές δοξασίες.
Του Χρήστου – Γιάννη Φουρλάνου, Δάσκαλου – Θεολόγου
Η περίοδος από την παραμονή των Χριστουγέννων
μέχριτα Θεοφάνια ονομάζεται Δωδεκαήμερο.Η ονομασία αυτή
χρησιμοποιείται και στα βυζαντινά χρόνια. Το διάστημα αυτό
απαγορευόταν κάθε είδους νηστεία.
Τα περισσότερα έθιμα σχετίζονται με την ευφορία της
γης.Προέρχονται τα Σατουρνάλια (17-23 Δεκεμβρίου), το Γενέθλιο
του Ηλίου και την Πρώτη των Καλενδών του Ιανουαρίου. Εορτές
εξαιρετικά δημοφιλείς,έχοντας ενσωματωμένα πολλά στοιχεία της
αρχαιοελληνικής λατρείας και της Ανατολής.
Τα έθιμα αυτά ήταν συνδεδεμένα με τις δυσκολίες της
χειμερινής περιόδου. Βασικό στοιχείο τους ήταν ο εξορκισμός του
κακού και η ευλόγηση της νέας περιόδου που ήταν καθ’ οδόν. Αυτό
γίνεται με τις ευχές των καλάντων, το ποδαρικό της Πρωτοχρονιάς
και τις ευχές για υγεία και οικογενειακή ευημερία.
Όταν επικράτησε ο Χριστιανισμός απορρόφησε αυτά τα έθιμα.
Στα πρώτα Χριστιανικά χρόνια υπήρχε μια κοινή εορτή της
Γεννήσεως και Βαπτίσεως του Χριστού. Τα Επιφάνια. Έτσι
εξηγείται πως οι γιορτές αυτές παρουσιάζουν αναλογίες και
ομοιότητες.
Η τοποθέτηση των μεγάλων χριστιανικών γιορτών (Γέννησης,
Περιτομής και Βάπτισης τού Χριστού) στο ίδιο χρονικό διάστημα δεν
μπόρεσε να εκτοπίσει,ιδίως στην ύπαιθρο, τις μακροχρόνιες
πεποιθήσεις των ημερών αυτών.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι μεταμφιέσεις, οι
οποίες γίνονται μέχρι σήμερα κατά το Δωδεκαήμερο στη Βόρεια
Ελλάδα (Ραγκουτσάρια, Μωμόγεροι).
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο(έρχεται από την αρχαία Ελλάδα
(ειρεσιώνη) καιη παρουσία του θεωρούνταν ιερή. Οι αρχαίοι Έλληνες
προσέφεραν αυτή την περίοδο σπονδές σε ιερούς κλάδους)ήδη έχει
προαναγγείλει το Δωδεκαήμερο του οποίου ο κύκλος ανοίγει την
παραμονή των Χριστουγέννων με τα Κάλαντα.
Την ημέρα αυτή σε πολλά μέρη της χώρας σφάζονται οι
οικόσιτοι χοίροι, που εκτρέφονται για αυτό στο σκοπό.
Τα χοιροσφάγια γίνονται με καθορισμένο τυπικό ανάλογα με
την περιοχή. Στην Καλαμπάκα, συνήθιζαν να σφάζουν τα ζώα με
ειδικό οικογενειακό μαχαίρι. Χάραζαν στην κοιλιά τους έναν σταυρό
και έβαζαν αναμμένα κάρβουνα με θυμίαμα και φύλλα δάφνης.Ένα
παιδί απαγγέλλει το «Πάτερ ημών». Το έθιμο αυτό έρχεται από
λατρεία του Κρόνου και διατηρήθηκε στα βυζαντινά χρόνια.
Εδώ η λαϊκή πίστη συμπορεύεται με την οικιακή οικονομία,
δεδομένου ότι από τον οικόσιτο χοίρο εξασφαλιζόταν τροφή και
λίπος για όλη την οικογένεια τους δύσκολους χειμερινούς μήνες.
Ο Δεκέμβριος είναι ο πιο σκοτεινός μήνας του χρόνου. Έχει τις
μικρότερες ημέρες του έτους, άρα τις μεγαλύτερες νύχτες.
Παραδοσιακά, το σκοτάδι και το κρύο ταυτίζονται με τον κίνδυνο.
Στη Φλώρινα υπάρχει το έθιμο της φωτιάς. Το βράδυ της
προπαραμονής των Χριστουγέννων στήνονται χοροί γύρω από τη
φωτιά, η οποία σύμφωνα με την παράδοση διώχνει το κακό.
Το χριστόψωμο αποτελεί ιδιαίτερη φροντίδα για κάθε
νοικοκυρά. Ο πατέρας το κόβει στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι, αφού
πρώτα το σταυρώσει.
Το χριστόψωμο αποτελεί φυσική συνέχεια των ιερών άρτων
που έφτιαχναν οι αρχαίοι Έλληνες προς τιμή της θεάς Δήμητρας και
του θεού Απόλλωνα για την προστασία της σοδειάς.
Η περίοδος αυτή συνδέεται με παράδοξες δεισιδαιμονίες. Στον
ελληνικό χώρο κυριαρχούσε η πίστη στους καλικάντζαρους, που
εμφανίζονταν τα Χριστούγεννα και έφευγαν τα Θεοφάνια με τον
αγιασμό των υδάτων. Η λαϊκή φαντασία τους θέλει δύσμορφους και
σιχαμερούς, που κάνουν τον βίο των ανθρώπων αβίωτο.Όλο το χρόνο
μένουν στον κάτω κόσμο και βγαίνουν στη γη τις ημέρες
του Δωδεκαημέρου.
Οι γυναίκες δεν μπαλώνουν για να μη μπαλώσουν τα
σύννεφα.Δεν αλέθουν στο χειρόμυλο για να μη φέρουν
βροντές.Έπρεπε κάθε μέρα να κλώθουν από ένα αδράχτι και να το
κρεμούν στη γωνιά, για να το βλέπουν οι καλικάντζαροι και να μη τις
πειράζουν. Την στάχτη από το τζάκι δεν την σήκωναν πριν περάσει
το δωδεκαήμερο. Όσα παιδιά γεννιούνται τις ημέρες του
Δωδεκαήμερου έχουν την ιδιότητα να μεταβάλλονται σε
καλικάντζαρους.
Το ποδαρικό τής Πρωτοχρονιάς είναι σημαντικό. Ότι γίνεται
στην αρχή της χρονιάς, θα γίνεται ολόκληρο το χρόνο. Για το λόγο
αυτό πρέπει ο πρώτος που θα μπει στο σπίτι πρέπει να είναι άκακος.
Τα κάλαντα αναγγέλλουν την καλή χρονιά. Επαινούν το
νοικοκύρη και εύχονται όλα τα αγαθά στο σπίτι.
Στους βυζαντινούς χρόνους είχαν περισσότερο θρησκευτικό
χαρακτήρα και τιμούσαν τον Άγιο Βασίλειο, εξ ου και το έθιμο της
βασιλόπιτας.
Κατά τόπους υπήρχε η δοξασία ότι ο Χριστός και ο Άγιος
Βασίλειος επισκέπτονταν κοπάδια και στάβλους.Ευλογούσαν τα ζώα,
των οποίων λυνόταν η γλώσσα και μιλούσαν σαν άνθρωποι.
Τα Θεοφάνια περιβάλλονται με σεβασμό.Την παραμονή λένε
κάλαντα. Συνηθίζονται ειδικά ψωμιά, όπως τα Χριστούγεννα,
(«Φωτίτσα» στην Κεφαλονιά, «Βουδόψωμο» στη Νάξο).
Σε πολλά μέρη υπάρχει η δοξασία ότι το βράδυ της παραμονής
των Φώτων τα ζώα μιλούν, γι’ αυτό οι γεωργοί τα περιποιούνται όσο
μπορούν καλύτερα, ώστε να είναι ευχαριστημένα και να μην
παραπονεθούν στον Θεό για κακοπέραση.
Ο αγιασμός των υδάτων είναι το κύριο στοιχείο. Την παραμονή
ο ιερέας ραντίζει τα σπίτια με αγιασμό, έτσι φεύγει μακριά κάθε
κακό. Ο εθιμικός κύκλος του Δωδεκαημέρου κλείνει την επομένη των
Θεοφανίων, με την εορτή του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή.
ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ!
