Του Χρήστου – Γιάννη Φουρλάνου, Δάσκαλου
Η ιστορία του Θεάτρου Σκιών χάνεται στα βάθη των αιώνων και στα βάθη της Ανατολής. Έχει άμεση σχέση με τη λατρεία των νεκρών και οι πρώτες φιγούρες ήταν μια προσπάθεια επικοινωνίας με πρόσωπα που έφυγαν από τη ζωή.
Ήταν δερμάτινες και παρίσταναν μορφές με μεγάλα χέρια, παραμορφωμένο πρόσωπο και μυτερή μύτη σα ράμφος για να συμβολίζουν ανθρώπινες ψυχές, θεούς, δαίμονες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως οι περισσότεροι θεατές παρακολουθούσαν την παράσταση από το πίσω μέρος του πανιού, εκεί που ο παρουσιαστής με τους βοηθούς του κινούσαν τις φιγούρες.
Πιθανότατα εμφανίστηκε το 11 ο – 12ο αι. μ.Χ. στην Νοτιοανατολική Ασία (Ινδία, Ιάβα, Κεϋλάνη, Καμπότζη, Ταϋλάνδη). Εκεί η σκιά ήταν στενά συνδεδεμένη με το βασίλειο των νεκρών.
Σπουδαίο Θέατρο Σκιών αναπτύχθηκε και στην Κίνα. Οι Κινέζοι είχαν ανακαλύψει από παλιά το χαρτί και μ’ αυτό έφραζαν τα παράθυρά τους. Στα χάρτινα παράθυρα τη νύχτα έπεφταν οι σκιές των προσώπων και των πραγμάτων, εξαιτίας του φωτός που υπήρχε από μέσα. Έτσι δημιουργήθηκε το Θεάτρου Σκιών.
Μια κινέζικη παράδοση αποδίδει τη γέννηση του Θεάτρου Σκιών σε ένα μάγο που προσπάθησε να παρηγορήσει τον αυτοκράτορα για το θάνατο της συζύγου του. Σύμφωνα με αυτή την ιστορία ο μάγος κατάφερε να ευχαριστήσει τον αυτοκράτορα προβάλλοντας πάνω σε μια οθόνη σκιές που αναπαριστούσαν την αγαπημένη του.
Το Θέατρο Σκιών ταξίδεψε στη Μέση Ανατολή και τη Βορείου Αφρική. Στις μουσουλμανικές χώρες δέχτηκε σημαντικούς περιορισμούς, διότι η θρησκεία δεν επέτρεπε οι φιγούρες να απεικονίζουν ανθρώπινες μορφές.
Σταθμός ορόσημο της πορείας του Θεάτρου Σκιών ήταν η Τουρκία, το 16ο αιώνα. Για το τουρκικό θέατρο Σκιών μια παράδοση αναφέρει ότι ο Χατζηαβάτης ήταν εργολάβος στην Προύσα της Μικράς Ασίας και έχτιζε ένα παλάτι για λογαριασμό του Πασά. Για το χτίσιμο του παλατιού εργαζόταν και ο Καραγκιόζης ως μαραγκός. Με τα αστεία του ξεσήκωνε τους εργάτες και καθυστερούσε το έργο.
Ο πασάς εξοργίστηκε από την αργοπορία και διέταξε να σκοτώσουν τον Καραγκιόζη. Το γεγονός αυτό προκάλεσε την αγανάκτηση του λαού, αλλά και ο ίδιος ο Πασάς έπεσε σε μελαγχολία εξαιτίας της αδικίας που είχε διαπράξει. Ο Χατζηαβάτης για να τον διασκεδάσει έφτιαξε μια χάρτινη φιγούρα του Καραγκιόζη και τον αναπαράστησε πάνω σε ένα πανί που το φώτιζε. Τα αστεία του Καραγκιόζη χαροποίησαν τον Πασά και έδωσε την άδεια στον Χατζηαβάτη να δίνει ανάλογες παραστάσεις και για το λαό.
Το ελληνικό θέατρο σκιών-Καραγκιόζης Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, η σκλαβωμένη Ελλάδα γνώρισε τον Καραγκιόζη.
Οι πρώτες παραστάσεις από Έλληνες καραγκιοζοπαίχτες πραγματοποιήθηκαν αρκετά χρόνια μετά την απελευθέρωση και βασίζονταν στα τούρκικα πρότυπα. Ο καραγκιοζοπαίχτης που έδωσε ελληνικό χαρακτήρα στο Θέατρο Σκιών, το 1890, ήταν ο πατρινός ψάλτης Δημήτριος Σαρδούνης που έμεινε γνωστός ως Μίμαρος εξαιτίας της ικανότητάς του στη μίμηση φωνών. Ο Μίμαρος δημιούργησε ιστορικά και ηρωικά έργα που ήταν εμπνευσμένα από την ελληνική επανάσταση και κωμικά που σατίριζαν την εποχή. Έφτιαξε νέα σκηνικά (βουνά, δέντρα, σπηλιά, καράβι, φάρο), τοποθέτησε στη σκηνή την παράγκα και το σεράι και χρησιμοποίησε κλέφτικα και λαϊκά τραγούδια στις παραστάσεις του. Τέλος, δημιούργησε νέες σκαλιστές φιγούρες από χαρτόνι, όπως του σιορ-Διονύσιου, του Βεληγκέκα και τον Κολλητήρη. Με τις αλλαγές αυτές το θέαμα μετατράπηκε σε οικογενειακό και δημοφιλές θέατρο σύμφωνο με τα ήθη της εποχής.
Ακολούθησαν πολλοί άλλοι καραγκιοζοπαίχτες, (Ρούλιας, Μέμος, Θεοδωρέλλος, ο Πάγκαλος, ο Θεοδωρόπουλος, ο Μανωλόπουλος, ο Βασίλαρος, ο Μόλλας, ο Σπαθάρης, κ.ά.) που το 1924 θα ιδρύσουν το σύλλογό τους.
Την περίοδο εκείνη τυπώθηκαν τα πρώτα φυλλάδια με κωμικά έργα και κυκλοφορούν στα περίπτερα χαρτοκοπτικές με τυπωμένες φιγούρες και σκηνικά, ώστε να μπορούν τα παιδιά να παίζουν πάνω σε ένα σεντόνι τις δικές τους παραστάσεις. Ο Βραχάλης από την Καλαμάτα που ζούσε στην Κωνσταντινούπολη εγκαταστάθηκε μόνιμα στον Πειραιά όπου και έστησε σε ένα καφενείο το πρώτο ελληνικό Θέατρο Σκιών και έπαιζε τις παραστάσεις του σε μια πολύ μικρή οθόνη.
Η προσφορά του Καραγκιόζη ήταν πολύ μεγάλη, καθώς δεν είχαν ακόμα αναπτυχθεί τα άλλα θεάματα (θέατρο, κινηματογράφος, τηλεόραση κ.ά.). Με τα αστεία του μπόρεσε να διασκεδάσει τους Έλληνες που είχαν να αντιμετωπίσουν τις δύσκολες κοινωνικές συνθήκες της εποχής (πόλεμοι, φτώχεια, κλπ.). Παράλληλα, μέσα από τα ιστορικά έργα δίδαξε την ιστορία στους Έλληνες που δεν είχαν τη δυνατότητα να πάνε στο σχολείο και τόνωσε το πατριωτικό τους αίσθημα.
Ο πόλεμος του 1940 και η Κατοχή που ακολούθησε επηρέασε αρνητικά το Θέατρο Σκιών και το είδος άρχισε να παρακμάζει. Αργότερα ο κόσμος στράφηκε σε νέα θεάματα που είχαν πλέον επικρατήσει, όπως ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, το θέατρο κλπ.
Στις μέρες μας, παρά την κυριαρχία θεαμάτων και των μέσων που υπερισχύουν ο Καραγκιόζης έχει σημαντική θέση στις καρδιές των μικρών του φίλων και τους δίνει ξεχωριστή χαρά. Παράλληλα ο γνώριμος ήχος του Καραγκιόζη ξυπνάει νοσταλγικά τις μνήμες των μεγαλύτερων που δε χάνουν την ευκαιρία να συνοδέψουν με χαρά τα παιδιά τους για να παρακολουθήσουν τις παραστάσεις του.
Μια άλλη παράδοση
Υπάρχει ακόμα ένας θρύλος για τον Καραγκιόζη που αναφέρεται στην ιστορία ενός Έλληνα από την Ύδρα, του Γ. Μαυρομάτη και τοποθετείται χρονολογικά στον 18ο αιώνα. Ο Μαυρομάτης, λέγεται ότι ήλθε στην Τουρκία από την Κίνα φέρνοντας το θέατρο σκιών. Αποφασίζοντας να εγκατασταθεί πλέον μόνιμα στην Πόλη, προσάρμοσε τόσο τη ζωή του όσο και το θέατρό στα ήθη των Τούρκων. Ονόμασε τον πρωταγωνιστή του Καραγκιόζ. Ο
Μαυρομάτης πέθανε στην Τουρκία και πληροφορίες αναφέρουν ότι είχε βοηθό του τον Γιάννη Μπράχαλη, τον πρώτο καλλιτέχνη του είδους που έφερε τον Καραγκιόζη στην Ελλάδα.
ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΦΙΓΟΥΡΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝ
Ο Καραγκιόζης: στα τουρκικά σημαίνει «μαυρομάτης». Κακομούτσουνος, καμπούρης, κοντός, βρόμικος, με τεράστια άκοπα νύχια. Η καθημερινότητα του δεν είναι καλύτερη από την εμφάνιση του. Φτωχός μονίμως πεινασμένος, ζει σε μια παράγκα που μπάζει από παντού. Είναι το πρότυπο του αντιήρωα, του περιθωριακού, αλλά και του ελευθέρου, περίεργου, ανήσυχου πνεύματος, που δεν συμβιβάζεται με καμία εξουσία και με κανέναν κοινωνικό ρόλο. Πάνω στην καμπούρα του κουβαλά τον κόσμο όλο, αφού, θέλοντας και μη, βρίσκεται πάντα στο κέντρο των εξελίξεων. Έξυπνος και διπλωμάτης, μερικές φορές στα όρια της πανουργίας. Παρορμητικός, γλιτώνει πάντα την τελευταία στιγμή χάρη στην ευελιξία του ή στη θεία πρόνοια. Καίτοι ξελιγωμένος από την πείνα, αρνείται να προσκυνήσει και να βολευτεί. Με τον τρόπο του, ειρωνεύεται τους πάντες και τα πάντα και καταδεικνύει καθετί σάπιο και σκάρτο. Είναι το «μεγάλο μαύρο μάτι» που εστιάζει στο κωμικό, στο γελοίο και σατιρίζει την «κοινή λογική».
Αγλαΐα : H γυναίκα του Καραγκιόζη. Εκπροσωπεί τον χαρακτήρα της φτωχής Ελληνίδας νοικοκυράς που προσπαθεί να βοηθήσει την οικογένειά με τον τρόπο της.
Βεζυροπούλα: Είναι η κόρη του Πασά. Καλομαθημένη, σέβεται τον πατέρα της και καταφέρνει να γίνεται αυτό που επιδιώκει.
Ο Χατζηαβάτης: Ο ραγιάς που ζει ακόμα με την ανάμνηση της τουρκοκρατίας. Παμπόνηρος, ανήσυχος για όλα, αδύνατος, δειλός, κόλακας κυρίως απέναντι στους ισχυρούς. Προσποιείται τον μισοκακόμοιρο ενώ σκέφτεται τις μικροκομπίνες. Εκπροσωπεί τον τύπο του βιοπαλαιστή αστού.
Ο Μπέης: Αντιπροσωπεύει τον εύπορο αστό και γενικά τον άνθρωπο της ανώτερης κοινωνικής τάξης. Είναι καλός οικογενειάρχης και συνήθως δίνει παραγγελίες στον Χατζηαβάτη, ξεκινώντας μ’ αυτόν τον τρόπο την πλοκή της υπόθεσης.
Ο Διονύσιος: Ο ξεπεσμένος αριστοκράτης από την Ζάκυνθο. Αξιοπρεπής, πολιτισμένος, αγαθός, ομιλητικός και εξαιρετικά γρήγορος στην ομιλία του όπως και οι συντοπίτες του. Είναι καλοντυμένος, φορά ψηλό καπέλο και παρασύρεται εύκολα στις κατεργαριές του φίλου του, Καραγκιόζη.
Ο Εβραίος: Το όνομά του είναι Σολομών όπως τον αποκαλεί ο Καραγκιόζης. Είναι ο έμπορος της πόλης και συγκεκριμένα της Θεσσαλονίκης, αρκετά πλούσιος, πολύ τσιγκούνης, πονηρός και δειλός. Σαν φιγούρα είναι πολύ ευχάριστη γιατί είναι δεμένος σε δυο μεριές και όταν χορεύει κουνιέται η μέση και το κεφάλι του σαν να είναι «ξεβιδωμένος», με αποτέλεσμα να γελάνε οι θεατές.
Ο Μορφονιός: Ονομάζεται Ζαχαρίας, είναι νάνος με πελώριο κεφάλι και μακριά μύτη γι’ αυτό μιλάει και μ’ αυτή. Είναι καλοαναθρεμμένος και πολύ λιγόψυχος, όταν τον φοβερίζει ο Καραγκιόζης λιποθυμάει.
Μπάρμπα – Γιώργος: Εκπροσωπεί τον ορεσίβιο – άξεστο Έλληνα, που ο χαρακτήρας του παρέμεινε αδιάφθορος μέσα στο πέρασμα του χρόνου. Είναι τύπος αγαθός, ηθικός και δυνατός. Καμαρώνει που είναι θείος του Καραγκιόζη και γι’ αυτό του προσφέρει την προστασία του.
Ο Σταύρακας: Νεότερος τύπος. Ο κουτσαβάκης – ο ψευτόμαγκας. Είναι παλληκαράς αλλά συνέχεια τρώει ξύλο. Είναι ψεύτης και καυχησιάρης.
Ο Πασάς: Είναι ο εκπρόσωπος της τούρκικης εξουσίας με σοβαρό, αυστηρό ύφος και με στόμφο στην ομιλία του. Είναι επιβλητικός, με πλούσιο ντύσιμο και δεν τραγουδάει ποτέ όπως τα άλλα πρόσωπα του θιάσου επειδή θεωρείται αξιοσέβαστος.
Ο Βεληγκέκας: Αντιπροσωπεύει την εκτελεστική εξουσία της δημόσιας τάξης. Είναι κουτός, απολίτιστος, λιγόλογος και μιλά άσχημα τα ελληνικά.
Ο Καραγκιόζης ενσωματώθηκε από την ελληνική λαϊκή κουλτούρα. Πρέπει να βοηθήσουμε όχι μόνο στην διατήρησή του, αλλά και στην εξέλιξή του.
Πιστεύω ότι έχει να πει πολλά ακόμα. Αξίζει την προσοχή μας.
