Γράφει ο Νίκος Ασπρογέρακας -Φιλόλογος
Τα θεμέλιά μου στα βουνά
Και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους
Και πάνω τους η μνήμη καίει
Άκαυτος βάτος (Οδ. Ελύτης «΄Αξιον Eστί», Τα πάθη Ε΄)
Η σημερινή κατάσταση του κατ΄ οίκον εγκλεισμού, που μας επέβαλε η πανδημία του κορονοϊού, μας δίνει την ευκαιρία να ασχοληθούμε με πράγματα στα οποία μέχρι τώρα δεν είχαμε αφιερώσει τόσο ή και καθόλου χρόνο: τηλεόραση, αρχείο θεατρικών παραστάσεων και κλασσικού μπαλέτου, μαγειρική, ξεφύλλισμα των άλμπουμ μας, αναδίφηση παλιών φωτογραφιών και video και ξεσκόνισμα της βιβλιοθήκης μας.
Ασχολούμενος με το τελευταίο από τα παραπάνω απέσπασε την προσοχή μου το βιβλίο του συμπατριώτη μας Θωμά Σίδερη «το αποτύπωμα της μνήμης» εκδόσεις Νότιος άνεμος 2017, ένα πόνημα που λόγω της δύσκολης κατάστασης που διανύουμε αξίζει κανείς να το διαβάσει ή και να το ξαναδιαβάσει.
Σ΄ αυτό περιέχονται 14 κείμενα, μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων, οι οποίες σχετίζονται με δραματικά γεγονότα του περασμένου αιώνα: Μικρασιατική καταστροφή και προσφυγιά-Β΄παγκόσμιος πόλεμος και κατοχή-ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης-εμφύλιος πόλεμος-περίοδος ψυχρού πολέμου.
Θα αναφερθώ σε μια από τις δεκατέσσαρες μαρτυρίες, στην πρώτη, γιατί αυτή σχετίζεται με τη σημερινή κατάσταση των ελληνοτουρκικών σχέσεων και τη συμπεριφορά των τούρκων στο προσφυγικό και στον Έβρο: «ΣΜΥΡΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΡΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ». Εδώ εκμυστηρεύεται στο συγγραφέα η Νάνση Χόρτον, κόρη του Τζων Χόρτον, διπλωμάτη και Γενικού Προξένου της Αμερικής στη Σμύρνη κατά την περίοδο της Μικρασιατικής εκστρατείας και καταστροφής.
Μια εκ βαθέων εξομολόγηση της εκατοντάχρονης κ. Χόρτον, ενώπιος-ενωπίω με το συγγραφέα λίγο πριν από το θάνατό της, το 2016. Μέσα από αυτή τη συνομιλία δίνεται η ευκαιρία αναφοράς στο έργο και τη ζωή του Χόρτον ως διπλωμάτη στην Αθήνα και στη Σμύρνη. ( Ο Χόρτον στο βιβλίο του Η ΜΑΣΤΙΓΑ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ -εκδόθηκε το 1926- κατέδειξε ότι η καταστροφή της Σμύρνης ήταν η τελευταία πράξη σ’ ένα πρόγραμμα εξόντωσης του Χριστιανισμού στα εδάφη της Παλαιάς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Τα όσα αναφέρει στην αρχή του 3ου κεφαλαίου του αποδεικνύονται, μετά έναν περίπου αιώνα, προφητικά σε σχέση με τη σημερινή στάση των ανατολικών γειτόνων μας. ΄Εγραψε:
«Η ανατολή δεν αλλάζει. Οι Τούρκοι του σήμερα είναι ακριβώς οι ίδιοι με εκείνους που πέρασαν με το Μωάμεθ τις πύλες της Κωνσταντινούπολης το 1453 και έχουν αποδείξει περίτρανα ότι δε διαφέρουν από εκείνους που καταδίκασε ο Γλάδστων για τις βουλγαρικές φρικαλεότητες του 1876. ΄Οσοι τρέφουν ελπίδες για οποιαδήποτε άλλη αντίληψη των πραγμάτων θα εξαπατηθούν. Θα εξαπατηθούν οικτρά αν συνάψουν συνθήκες πάνω σε δυτικές αντιλήψεις για το χαρακτήρα της ανατολής»).
Τα 14 κείμενα υπακούουν σε ένα γενικό κανόνα: της προσωπικής μαρτυρίας του κάθε συνεντευξιαζόμενου προηγείται η προσωπική αφήγηση του συγγραφέα, η οποία μας εισάγει στο ιστορικό πλαίσιο, το χώρο και το χρόνο. Μερικές φορές αυτή η εισηγητική αφήγηση είναι σύντομη ή και συντομότατη, όταν η διήγηση του ήρωα είναι λεπτομερειακή και αρκούντως κατατοπιστική. Καθίσταται έτσι ευκολότερη η κατανόηση της μαρτυρίας και των πράξεων των ηρώων.
Επίσης ο αφηγητής-συγγραφέας εμπλουτίζει την εισαγωγή του με σύντομες αναφορές σε σχετικές με το θέμα διηγήσεις άλλων προσώπων, με αποσπάσματα-ντοκουμέντα από εφημερίδες της εποχής, κυβερνητικά πολεμικά ανακοινωθέντα, συγγράμματα ξένων πανεπιστημιακών-ελληνιστών στα ευρωπαϊκά ιδρύματα και τέλος με αυτούσια αποσπάσματα από τα κινηματογραφικά επίκαιρα της εποχής. Το τέλος κάθε ιστορίας ολοκληρώνεται με φωτογραφίες-ντοκουμέντα, πίνακες, σχεδιαγράμματα και φωτοτυπίες εφημερίδων και διαταγών της περιόδου.
Πολύτιμες είναι στο κάτω μέρος των σελίδων οι παραπομπές-υποσημειώσεις, χρήσιμες για την κατανόηση του κειμένου αλλά και πηγή γνώσεων που παρεμπιπτόντως μαθαίνει ο αναγνώστης. Π.χ. από τη σημείωση 58 του κειμένου ένας χρόνος στην Τρεμπλίνκα η αποκάλυψη ότι η σφαγή των χιλιάδων Πολωνών Αξιωματικών στο ΚΑΤΥΝ διαπράχθηκε με εντολή του Στάλιν και υλοποιήθηκε από το λαϊκό κομισαριάτο εσωτερικών υποθέσεων της Σ. Ένωσης.
Αναντίρρητα σε ένα βιβλίο δημοσιογράφου, ιστοριοδίφη και ερευνητή η λειτουργία της γλώσσας δε θα μπορούσε παρά να είναι αναφορική. ΄Ετσι ο συγγραφέας επικοινωνώντας με εμάς, τους δέκτες των μηνυμάτων του, απευθύνεται στο λογικό μας με μια γλώσσα καθημερινή, κυριολεκτική και το ύφος του είναι λιτό, οικείο, εναργές και φροντισμένο, που διακρίνεται από έλλειψη περίτεχνων εκφραστικών μέσων, τη χρήση παραδειγμάτων, την ακρίβεια και σαφήνεια, πλούτο λεξιλογίου και αυστηρή οργάνωση των σκέψεών του κατά ενότητες. Υπάρχουν όμως και σημεία μέσα στα κείμενά του που ανιχνεύεται μια λογοτεχνικότητα, μια ποιητική και μεταφορική λειτουργία της γλώσσας, που απευθύνεται στο συναίσθημα και προκαλεί συγκίνηση και απόλαυση και φυσικά σε μια τέτοια γλωσσική λειτουργία προσιδιάζει και το λυρικό, επιτηδευμένο και εξομολογητικό ύφος.
Τελειώνοντας οφείλουμε να ευχαριστήσουμε το συμπατριώτη μας συγγραφέα γιατί με αυτό το έργο του μας κατέδειξε ότι οι άνθρωποι που οφείλουμε να μνημονεύουμε δεν κατέχουν επίσημες θέσεις, ούτε δηλώνουν ηχηρά την παρουσία τους και ότι τα καλύτερα διδασκόμαστε από ανθρώπους αφανείς και διακριτικούς, που υπερασπίστηκαν αξίες, διατήρησαν ήθος και δίδαξαν τρόπους ζωής σε καιρούς χαλεπούς.
Τέτοιοι είναι και οι σημερινοί καιροί και πράγματι διδασκόμαστε ήθος, συνέπεια και αλληλεγγύη από όσους μοχθούν να ξεφύγουμε από τη δίνη της πανδημίας στην οποία έχουμε περιέλθει. Γιατροί, νοσηλευτές και όλοι οι εργάτες και εθελοντές της υγείας και πολιτικής προστασίας. Η περιπέτεια της κορονοϊκής εποχής μας θα αφήσει άπειρα αποτυπώματα στη μνήμη όλων μας . Η Ιστορία και η λογοτεχνία θα καταγράψει μαρτυρίες συνανθρώπων μας που επέζησαν, συγγενών των ανθρώπων που δεν επιβίωσαν, γιατρών και γενικά υπηρετών υγείας, των αφανών ηρώων, που έζησαν στην εκτέλεση του καθήκοντός τους τα δράματα της ανθρώπινης ζωής.
Ο λαός μας διατηρεί στη συλλογική του μνήμη βαθιά αποτυπωμένα τα πάθη της ιστορικής του διαδρομής: Τα τετρακόσια χρόνια της σκλαβιάς υπό την τουρκική κατοχή, τον εθνικό αγώνα της ανεξαρτησίας, τους ένδοξους βαλκανικούς πολέμους, τη μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, τον πόλεμο του ΄40, την κατοχή και τον εμφύλιο αλλά και την πρόσφατη μνημονιακή δεκαετία. Η μνήμη αυτής της ιστορικής του πορείας αναδεικνύει τον αγώνα του ελληνικού λαού για την επιβίωση, την ελευθερία και την προκοπή του. Αυτή η μνήμη, που καίει σαν άκαυτη βάτος του βιβλικού όρους Χωρήβ (έξοδος 3,2), μας οπλίζει σήμερα να ξεπεράσουμε τηνπαρούσα συμφορά και προοιωνίζεται ένα αίσιο τέλος, μια «πασχαλιά αναστάσιμη».
