H διαχείριση προκλητικών συμπεριφορών των παιδιών και ο ρόλος της τιμωρίας.
Η προσπάθεια των γονέων για έλεγχο αλλά και περιορισμό ποικίλων «προβληματικών» συμπεριφορών των παιδιών τους (π.χ. δεν διαβάζει, είναι μόνιμα αφηρημένο, δεν συνεργάζεται, χτύπα τα άλλα παιδιά, είναι υπερκινητικό κ.α.) αποτελεί μία μόνιμη αιτία διαμάχης των σύγχρονων οικογενειών αλλά και αμοιβαίας (τόσο των γονέων όσο και των παιδιών) απογοήτευσης. Παρότι όμως υπάρχουν αρκετοί τρόποι διαχείρισης της συμπεριφοράς, όπως για παράδειγμα η παροχή θετικής ενίσχυσης καθώς και η παύση της σε περίπτωση εκδήλωσης ανεπιθύμητων συμπεριφορών, πολύ συχνά ο «έλεγχος/ διαχείριση της συμπεριφοράς» ταυτίζεται με την επιβολή τιμωρίας. Δυστυχώς, παρόλο που οι αρνητικές επιπτώσεις της τιμωρίας έχουν πολλές φορές καταδειχθεί, όπως για παράδειγμα η εμφάνιση αγχωδών διαταραχών σε παιδιά που έχουν δεχτεί τιμωρία ως εκπαιδευτική πρακτική, αυτή εξακολουθεί να χρησιμοποιείται συχνά ως μέσο καθορισμού της συμπεριφοράς καθώς έχει αμεσότατα επιθυμητά αποτελέσματα, δεν απαιτεί καθόλου κόπο ώστε να διαμορφωθεί μία συμπεριφορά και οι αρνητικές τις επιπτώσεις αργούν να φανούν.
Με τον όρο τιμωρία δεν εννοούμε προφανώς μόνο την άσκηση σωματικής βίας σε ένα παιδί (ξύλο) αλλά και κάθε μορφή λεκτικής τιμωρίας. Για την ακρίβεια, η τιμωρία μπορεί να είναι δύο ειδών: η θετική τιμωρία και η αρνητική τιμωρία. Η θετική τιμωρία αφορά σε οτιδήποτε αρνητικό «προσθέτουμε» στο παιδί ως αποτέλεσμα της κακής συμπεριφοράς του (π.χ. το παιδί δεν κάθεται καλά και του ρίχνουμε ξύλο, του προσθέτουμε δηλαδή κάτι αρνητικό). Η αρνητική τιμωρία αφορά σε κάτι θετικό για το παιδί που του το αφαιρούμε/ στερούμε ως αποτέλεσμα της κακής συμπεριφοράς του (π.χ. δεν ήσουν καλό παιδί και δεν θα παίξεις play station). Δυστυχώς, ενώ η πλειοψηφία των γονέων στις μέρες μας αντιλαμβάνεται και δεν εφαρμόζει άμεσα είδη τιμωρίας (όπως το ξύλο) υποπίπτει σε έμμεσες τιμωρίες που προφανώς ούτε που αντιλαμβάνεται πως αποτελούν τιμωρία. Ένα συχνό παράδειγμα λανθασμένης αντίληψης σχετικά με την τιμωρία είναι το εξής: ο μικρός Μιχάλης δεν διαβάζει και ως συνήθως είναι αφηρημένος. Η μαμά του δηλώνει πως μόνο αφού τελειώσει όλες τις ασκήσεις για το σχολείο θα δει τηλεόραση που τόσο του αρέσει. Κανένας δεν θα έλεγε πως η μαμά του Μιχάλη εφάρμοσε τιμωρία. Κι όμως! Η μαμά έκανε ένα «συμβόλαιο» με τον μικρό Μιχάλη, τους όρους του οποίου ο μικρός δεν μπορεί να διαχειριστεί και να επιλέξει. Για την ακρίβεια, το μόνο που θέλει με αυτό τον τρόπο ο Μιχάλης είναι να τερματίσει το αρνητικό διάβασμα και να φτάσει στην θετική τηλεόραση, πράγμα που ποτέ δεν θα κάνει το διάβασμα ενισχυτικό για τον μικρό Μιχάλη.
Σε αντίθεση με την επιβολή τιμωρίας για τον καθορισμό της συμπεριφοράς, η ενίσχυση αποτελεί μία πρακτική όπου το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, δηλαδή η ρύθμιση της συμπεριφοράς, αργεί περισσότερο να έρθει και απαιτεί περισσότερο κόπο αλλά έτσι αποφεύγονται πολλές από τις αρνητικότατες συνέπειες τις τιμωρίας. Η ενίσχυση στοχεύει πάντα στην αύξηση της συχνότητας μιας συμπεριφοράς είτε παρέχοντας στο άτομο κάτι θετικό ως αποτέλεσμα της συμπεριφοράς του (θετική ενίσχυση) είτε αφαιρώντας από το άτομο κάτι αρνητικό ως συνέπεια της δράσης του (αρνητική ενίσχυση). Βέβαια για να διαμορφωθεί μία συμπεριφορά μέσω ενίσχυσης απαιτείται τόσο η ενίσχυση μιας επιθυμητής δράσης όσο και η εξάλειψη της ενίσχυσης των μη επιθυμητών συμπεριφορών. Σε αυτό το σημείο, χρειάζεται προσοχή στην διάκριση μεταξύ τιμωρίας και εξάλειψης της ενίσχυσης. Στην περίπτωση εξάλειψης της ενίσχυσης η συμπεριφορά που είχε παράγει ενίσχυση στο παρελθόν δεν την παράγει πλέον. Στην περίπτωση όμως επιβολής τιμωρίας το θετικό ερέθισμα για το παιδί υπήρχε ήδη πριν την δράση του παιδιού και η απώλεια του είναι συνέπεια της κακής δράσης του παιδιού (αρνητική τιμωρία). Έτσι στην εξάλειψη της ενίσχυσης η αφαίρεση του θετικού ενισχυτή γίνεται ανεξάρτητα από την συμπεριφορά του παιδιού κάτι που δεν ισχύει για την τιμωρία. Η συχνότητα εμφάνισης μιας συμπεριφοράς του παιδιού θα μειωθεί σίγουρα στην περίπτωση εξάλειψης της ενίσχυσης αλλά ίσως στην περίπτωση εφαρμογής της τιμωρίας, γιατί όπως είναι λογικό τιμωρία δεν υπάρχει χωρίς να υπάρχει ταυτόχρονα και ενίσχυση, εφόσον η προβληματική συμπεριφορά που ο γονέας θέλει να μειώσει είναι 100% ενισχυτική για το παιδί.
Οι αρνητικότατες επιπτώσεις της τιμωρίας δεν περιορίζονται μόνο σε συμπεριφορές που θέλουμε να ελέγχουμε αλλά επεκτείνονται και σε συμπεριφορές και πλαίσια που δεν θα έπρεπε να αλλάξουν ή να επηρεαστούν. Στην καθημερινή ζωή η απειλή της τιμωρίας της συμπεριφοράς ενός παιδιού το οδηγεί στην υιοθέτηση μιας συμπεριφοράς που όχι μόνο το προστατεύει από την πιθανή τιμωρία αλλά παράλληλα μπορεί να του στερεί άλλα ευεργετικά για αυτό ερεθίσματα. Για παράδειγμα, το άτομο που στερεοτυπικά ελέγχει και ξαναελέγχει το σπίτι του πριν βγει έξω ναι μεν το προφυλάσσει από την πιθανότητα να συμβεί κάτι κακό, όπως το να πάρει φωτιά το σπίτι αν ξεχάσει κάτι στην πρίζα, αλλά του στερεί και την ευεργετική κοινωνική επαφή εφόσον σπαταλά πολύ χρόνο ελέγχοντας το σπίτι. Και γιατί αυτό το άτομο ελέγχει μανιωδώς το σπίτι του πριν βγει έξω; Ακριβώς γιατί στο παρελθόν του είτε άμεσα είτε έμμεσα (π.χ. ιστορίες άλλον) το άτομο αυτό τιμωρήθηκε με το να ξεχάσει κάτι στο σπίτι ανοικτό, με το να κάψει κάτι κ.τ.λ.
Κάτι τελευταίο για την τιμωρία, που καταδεικνύει και αυτό το πόσο η εφαρμογή της πρέπει να αποφεύγεται και να προτιμούνται άλλοι τρόποι καθορισμού της συμπεριφοράς, πρόκειται για την ανάγκη διαρκούς ανατροφοδότησης της τιμωρίας. Είναι γνωστή σε όλους η φράση: «όταν λείπει η γάτα χορεύουν τα ποντίκια». Έτσι ακριβώς η τιμωρία είναι αποτελεσματική πολλές φορές μόνο όταν ο τιμωρός είναι παρόν και υπενθυμίζει την επιβολή τιμωρίας. Κατά την απουσία του αρνητικού ερεθίσματος η συμπεριφορά που επιθυμούμε να μειώσουμε εφαρμόζοντας τιμωρία μπορεί να ξαναεμφανίζεται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα θα αποτελούσε ένα μικρό παιδί το οποίο η μαμά του τιμωρεί επειδή παίζει με την λάσπη. Αργότερα όταν η μητέρα του μικρού παιδιού απουσιάζει είναι σίγουρο πως ο μικρός δεν θα μπορέσει να αντισταθεί στην δελεαστική λάσπη. Ας έχουμε λοιπόν όλα αυτά στο μυαλό μας την επόμενη φορά που θα θελήσουμε να διαμορφώσουμε μία συμπεριφορά.
