Γράφει η Σοφία Μεσσήνη.
Η επιλεκτική προσοχή: διακρίσεις σε πολυσύνθετα ερεθίσματα
Το καθημερινό περιβάλλον είναι πολύπλοκο και είναι αδύνατον όλες οι πλευρές ή διαστάσεις του να προξενούν ταυτόχρονα την εκδήλωση δράσεων. Για παράδειγμα, ένα ζευγάρι κάνει βόλτα στους δρόμους μίας πόλης. Ενώ και οι δύο διακρίνουν πολλά κοινά γεγονότα, όπως π.χ. τα φανάρια, τους δρόμους, υπάρχουν και αρκετά άλλα πράγματα τα οποία διακρίνουν ανεξάρτητα. Ίσως ο άνδρας να διακρίνει τις διάφορες μάρκες αυτοκινήτων ενώ η γυναίκα να παρατηρεί τη μόδα στις βιτρίνες. Δηλαδή από το σύνολο του αντιληπτικού πεδίου μόνο ένα κλάσμα του προξενεί τη προσοχή του κάθε ατόμου σε μία ορισμένη στιγμή. Πρόκειται για το φαινόμενο που οι γνωστικοί ψυχολόγοι ονομάζουν «περιορισμένη ικανότητα επεξεργασίας πληροφοριών». Κατά κανόνα, αποδίδουμε αυτές τις ατομικές διαφορές στην ανάλογη μεταβλητότητα των «ενδιαφερόντων» ή της «προσωπικότητας» του ατόμου. Ωστόσο, τέτοιου είδους εξηγήσεις απλώς περιγράφουν το φαινόμενο που απαιτεί εξήγηση και όχι τις συνθήκες που το δημιούργησαν, οπότε κατά συνέπεια δεν μας βοηθούν.
Γενικά, η επιλεκτική προσοχή, δηλαδή η διάκριση ερεθισμάτων η οποία βασίζεται σε στοιχεία ή ιδιότητες πολυσύνθετων ερεθισμάτων, είναι απαραίτητη στην καθημερινή ζωή. Δυστυχώς, αν και απαραίτητη η επιλεκτική προσοχή μπορεί να αποβεί και προβληματική. Στον υπερβολικό της βαθμό, η επιλεκτική προσοχή είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της ψυχαναγκαστικής διαταραχής. Επίσης, η υπερβολική επιλεκτική προσοχή προσωπικών ελλειμμάτων και αδυναμιών αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της κατάθλιψης. Φυσικά και η έλλειψη επιλεκτικής προσοχής αποτελεί πρόβλημα, όπως π.χ. στην περίπτωση γενικευμένης έλλειψης διακρίσεων μεταξύ στοιχείων πολυσύνθετων συνθηκών στα παιδιά, κατάσταση που ονομάζεται «διαταραχή ελλειμματικής προσοχής» και ταυτίζεται με αποτυχία στο σχολείο.
Για μία πιο ωφέλιμη ανάλυση και ερμηνεία του φαινομένου της επιλεκτικής προσοχής θα καταφύγουμε σε μία πειραματική διαδικασία, που διεξήχθη από τον Reynolds το 1961. Φανταστείτε ένα περιστέρι το οποίο ραμφίζει ένα φωτισμένο πλήκτρο στον τοίχο του πειραματικού θαλάμου. Κάποιες φορές το πλήκτρο είναι πράσινο και έχει πάνω του ένα μαύρο περίγραμμα κύκλου και κάποιες φορές το πλήκτρο είναι κόκκινο και έχει πάνω του ένα μαύρο περίγραμμα τριγώνου. Όταν έχουμε τη συνθήκη κόκκινο/τρίγωνο, τα ραμφίσματα παράγουν περιστασιακά σπόρους κάτω από το πλήκτρο σε ένα άνοιγμα, δηλαδή το περιστέρι ενισχύεται με τροφή. Στη συνθήκη πράσινο/κύκλος, τα ραμφίσματα δεν παράγουν τίποτε. Διαγραμματικά έχουμε:
«Κόκκινο/τρίγωνο» : ράμφισμα → τροφή
«Πράσινο/κύκλος» : ράμφισμα →
Λόγω ενίσχυσης στην πρώτη περίπτωση και απουσίας οποιασδήποτε ενίσχυσης στην δεύτερη περίπτωση, το περιστέρι ραμφίζει σχεδόν αποκλειστικά κατά την διάρκεια του ερεθίσματος κόκκινο/τρίγωνο. Το ερώτημα όμως είναι τι θα συμβεί αν παρουσιαστεί στο περιστέρι μόνο ένα τμήμα των ερεθισμάτων, δηλαδή μόνο το πράσινο ή το κόκκινο χρώμα, ή μόνο το τρίγωνο ή το τετράγωνο; Ποια στοιχεία λειτουργούν τελικά ως κατευθυντήρια, τα χρώματα, τα σχήματα ή και τα δύο;
Σε μία επόμενη φάση, λοιπόν, ο πειραματιστής παρουσίαζε ξεχωριστά ερεθίσματα στο πλήκτρο, δηλαδή μόνο πράσινο ή κόκκινο χρώμα ενώ άλλες φορές μόνο τρίγωνο ή κύκλο. Σε αυτή τη φάση καμία δράση δεν παρήγαγε σπόρους. Παρατηρήθηκε μία σταθερή εμφάνιση ραμφισμάτων στην παρουσία του τριγώνου και όχι του κόκκινου χρώματος, παρά το ότι το κόκκινο χρώμα αποτελούσε και αυτό ερέθισμα στην παρουσία του οποίου παραγόταν ενίσχυση κατά την προηγούμενη φάση. Η προσοχή του περιστεριού ήταν επιλεκτική καθώς δεν ελεγχόταν ισότιμα από το κάθε τμήμα των σύνθετων ερεθισμάτων που του παρουσιάζονταν, αλλά μόνο από ένα μέρος του και συγκεκριμένα αυτό του σχήματος.
Στη φύση, ωστόσο, σε περίπτωση που και οι δύο (ή περισσότερες) διαστάσεις ενός πολυσύνθετου ερεθίσματος παρουσιάζονται ταυτόχρονα και οι δράσεις μας ενισχύονται με κάποιον επιθυμητό για μας τρόπο στην παρουσία τους και όχι στην απουσία τους, δεν μπορούμε να ξέρουμε ποια από τις δύο διαστάσεις του σύνθετου διακριτικού ερεθίσματος προξενεί τις δράσεις μας, μας τραβά δηλαδή την προσοχή. Εξαιτίας αυτού καταφεύγουμε σε λανθασμένες αποδόσεις της ποικιλομορφίας της προσοχής των ανθρώπων, λέγοντας πως έχουν διαφορετικά ενδιαφέροντα ή προσωπικότητες. Τώρα πλέον γνωρίζουμε πως μόνο αν μπορούμε να παρουσιάσουμε ξεχωριστά την κάθε διάσταση ενός ερεθίσματος θα δούμε τι είναι αυτό που τραβά την προσοχή στον καθένα μας. Και βέβαια μας τραβά την προσοχή επειδή στο παρελθόν στην παρουσία του συγκεκριμένου ερεθίσματος οι δράσεις μας ενισχύθηκαν! Γι’ αυτό, άλλωστε, διαφορετικά πράγματα τραβούν την προσοχή σε έναν άνθρωπο και διαφορετικά σε άλλον…
